Виталий Анисько: Гісторыя беларускіх шашак

8 красавіка спаўняецца 110 гадоў з дня нараджэння Аркадзя Ракітніцкага – чалавека, які зрабіў неверагодна многа для папулярызацыі і развіцця беларускіх шашак.
Аркадзь Венядзіктавіч – майстар спорту СССР, заслужаны трэнер БССР, чэмпіён Беларусі па рускіх шашках 1952 і 1954 гадоў, шматгадовы дырэктар Рэспубліканскага шахматна-шашачнага клуба, вядучы шашачнага клуба “Белыя і чорныя” на беларускім тэлебачанні, аўтар васьмі кніг, рэдактар шашачных аддзелаў у шматлікіх газетах і часопісах.

Аркадзь Ракітніцкі нарадзіўся 8 красавіка 1911 года ў Мінску. Бацька займаў высокую пасаду на Лібава-Роменскай чыгунцы. Неўзабаве пачалася Першая сусветная вайна і сям’я Ракітніцкіх была эвакуіравана ў горад Рамны Палтаўскай губерніі. Вярнуліся ў Мінск яны толькі ў лістападзе 1925 года.

Юны Аркадзь актыўна ўключыўся ў шашачнае жыццё Мінска і Беларусі – удзельнічаў у турнірах, стаў складаць задачы і эцюды. Прыйшлі першыя поспехі: ён перамог у чэмпіянаце Мінска, пачаў рэдагаваць аддзел шашак у адной з рэспубліканскіх газет. У 1931 годзе прыняў удзел у другім малым чэмпіянаце СССР у Маскве.

З 1928 па 1941 гг. Ракітніцкі працаваў ліцейшчыкам на заводзе “Чырвоны інвалід” і паралельна вучыўся. Ён скончыў Рабфак БДУ (1934) і вячэрнюю драматычную студыю пры БДТ-1 – тэатры імя Я.Купалы (1938).

У гады вайны Аркадзь Ракітніцкі быў на фронце, у партызанскім атрадзе. Узнагароджаны ордэнам Айчыннай вайны ІІ ступені, пяцю медалямі.

Пасля вайны пачаў вясці шашачны гурток у мінскім Палацы піянераў, змяніўшы там загінуўшага на Ленінградскім фронце маэстра Іллю Гардона. Ракітніцкі, аднак, працуе там нядоўга і па рэкамендацыі вядомага беларускага шахматыста Г.Верасава становіцца інспектарам па шахматах і шашках у Спарткамітэце Беларусі, а затым, у 1947, дырэктарам Рэспубліканскага шахматна-шашачнага клуба, які ўзначальваў больш за 30 гадоў.

У 1959 годзе Беларускае тэлебачанне вырашыла правесці конкурс няштатных каментатараў па розных відах спорта. У ім прыняло ўдзел мноства жадаючых, у тым ліку і Аркадзь Ракітніцкі. Акторская адукацыя дапамагла, і ў тым жа годзе пачаў выходзіць тэлевізійны шашачны клуб “Белыя і чорныя”, які стаў унікальнай з’явай не толькі беларускага, але і сусветнага тэлебачання – 37 (!) гадоў бесперапыннага выхаду з бяссменным вядучым.
Вось што пісаў мінскі майстар Барыс Берлінкоў у часопісе “Шашки” (1979, №2) у артыкуле, прысвечаным 20-годдзю тэлеклуба.


На ютуб-канале Аляксандра Прэсмана ёсць некалькі алічбаваных фрагментаў выпускаў тэлеклуба "Белыя і чорныя" пачатку 1990-х гадоў: 1, 2, 3, 4.
https://www.youtube.com/watch?v=BD_5h1hvoIs
https://www.youtube.com/watch?v=2FgyOrUCWWQ
https://www.youtube.com/watch?v=MUMsm_oqFlc
https://www.youtube.com/watch?v=x2RmcU8yUZo

У 1971 годзе да 60-годдзя Аркадзя Ракітніцкага выйшаў артыкул у газеце “Физкультурник Белоруссии” (№ 80).


Пражыўшы доўгае і цікавае жыццё, памёр Аркадзь Ракітніцкі ў 2004 годзе. Цяжка пераацаніць яго ўклад ў папулярызацыю шашак у Беларусі. Акрамя тэлеклуба “Белыя і чорныя”, гэта безліч лекцый і сеансаў адначасовай гульні па ўсёй рэспубліцы. Арганізацыя шматлікіх турніраў. Велізарная колькасць шашачных аддзелаў у газетах і часопісах, якія ён рэдагаваў. Восем кніг, на якіх выраслі многія пакаленні шашыстаў.

Дарчы надпіс Ракітніцкага Ізраілю Бельскаму на сваёй першай кнізе “У дапамогу пачынаючаму шашысту” (1954). З архіва Міхаіла Бельскага.


Падрыхтаваў Віталь Аніська

85 гадоў таму, 16 лютага 1937 года, нарадзіўся Юрый Вульфавіч Файнберг – чэмпіён Беларусі па рускіх (1963) і стаклетачных (1964, 1968, 1976) шашках, майстар спорту СССР (1961). У сярэдзіне 1960-х гадоў узначальваў Беларускую федэрацыю шашак. Пайшоў з жыцця 17 ліпеня 2010 года.
Фотагалерэя далей.

Фотагалерэя

Фота 1 – з Леанідам Рачыцкім.


Фота 2 – партыя Ю.Файнберг - В.Чэчыкаў, 20.03.1964, Гомель. Першае адкрытае першынство Беларускай чыгункі.


Фота 3 – партыя Ю.Файнберг – І.Бельскі.


Фота 4 – удзельнікі чэмпіянату БССР па рускіх шашках 1958 года, Мінск. Юрый Файнберг – трэці злева ў верхнім шэрагу.


Фота 5 – табліца дэбютнага для Юрыя Файнберга першынства БССР сярод юнакоў, 1952 год, Магілёў. Публікуецца ўпершыню.


Фота 6 – удзельнікі чэмпіянату БССР па стаклетачных шашках 1988 года, Юрый Файнберг – другі справа ў верхнім шэрагу.


Фота 7 – Аркадзь Плакхін, Людміла Шчыгельская, Юрый Файнберг, Уладзімір Беляеўскі, Алена Соркіна, Ізраіль Бельскі.


Фота 8 – Юрый Файнберг, Барыс Плоткін, Вячаслаў Палянскі, Аркадзь Плакхін.

Фатаграфіі: Беларускі дзяржаўны архіў кінафотафонадакументаў, Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь, часопіс “Шашечный Израиль”, асабістыя архівы Вячаслава Палянскага, Аляксандра Прэсмана, Міхаіла Бельскага.

75 гадоў таму нарадзіўся Барыс Аляксеевіч Агашын – пераможца чэмпіянату СССР па перапісцы (1976), чэмпіён Беларусі па рускіх шашках (1977, 1985, 1988), уладальнік Кубка СССР у складзе зборнай Беларусі (1980), майстар спорту СССР (1967). Вядомы шашачны суддзя і журналіст. Памёр 14 кастрычніка 2001 года.
Фотагалерэя далей.

Фотагалерэя

Фота 1 – 1980-я гады.


Фота 2 – Барыс Іваноў, Валерый Ячэйкін, Барыс Агашын. Кіеў, верасень 1991 года.


Фота 3 – зборная Беларусі – уладальнік Кубка СССР 1980 года. Барыс Агашын трэці справа.


Фота 4 – дарчы надпіс Барысу Вінаградаву. Кнігу ласкава перадаў маскоўскі майстар Васіль Хрысціч.


Фота 5 – некралог Васіля Нагурнага (“Шашечный вестник”, 2002 год, № 2).


Фота 6 – некралог Вадзіма Булата (“Шашечный мир”, 2002 год, № 2).

Крыніца фатаграфій 1 і 2 – https://planet-ka.forum2x2.ru/t13-topic

90 гадоў таму нарадзіўся Іван Андрэевіч Сцяпанаў – пераможца першага ўсебеларускага турніру па стаклетачных шашках (1953 год, разам з С.Рудэрманам), майстар спорту СССР (1961). Прафесар Віцебскага дзяржаўнага тэхналагічнага ўніверсітэта, доўгі час быў загадчыкам кафедры філасофіі. Фотагалерэя далей.

Фотагалерэя

Фота 1 – На працы, 1994 год. Крыніца – https://vstu.by/universitet/muzej/history-pages/


Фота 2 і 3 – Прадстаўленне на прысваенне звання "Майстар спорту СССР" з Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь.


Фота 4 – "Физкультурник Белоруссии", 1951 год № 46


Фота 5 – "Фізкультурнік Беларусі", 1953 год № 94

90 гадоў таму, 6 верасня 1932 года, была падпісана да друку першая беларуская кніга па шашках – “Курс канцоў партый рускай шашачнай ігры” бабруйчаніна Якава Гордзіна. Кніга выйшла накладам 3 000 экземпляраў на беларускай мове да рэформы правапісу 1933 года, таму напісана так званай “тарашкевіцай”.

Кніга прызначалася для школ, клубных гурткоў і хат-чытальняў. Яна знаёміла пачынаючых аматараў шашачнай гульні з асноўнымі правіламі, натацыяй, апазіцыяй, самаабкладаннем і інш. Самы вялікі раздзел кнігі быў прысвечаны нармальным канчаткам і гульнявым эцюдам.

У ліпені 1933 года ў часопісе “64. Шахматы и шашки в массы” выйшла рэцэнзія на кнігу Гордзіна. Адзначаючы недахопы, бліскучы знаўца эндшпіляў Мікалай Кукуеў пісаў, што кніга займальная і карысная не толькі для пачаткоўцаў, але і для кваліфікаваных аматараў, і з’яўляецца добрым дапаможнікам.

"64. Шахматы и шашки в массы" 1933 год № 7
Планаваўся выхад другой часткі кнігі, ужо разлічанай на больш кваліфікаваных шашыстаў. На жаль, яна так і не выйшла. Як і брашура “Как составляется шашечный этюд”, якую складаў Гордзін.

Аўтар кнігі Якаў Хаймавіч Гордзін – выдатны шашачны кампазітар, першы эцюд апублікаваў яшчэ ў 1901 годзе. Ён быў і шашыстам-практыкам, удзельнічаў у чэмпіянатах Беларусі. Парадаксальна, але па ўспамінах сучаснікаў самым слабым яго месцам была ... гульня ў эндшпілі. Загінуў Гордзін у 1941 годзе ў бабруйскім гета. Адзіную пакуль яго фатаграфію не лепшай якасці знайшоў у адным з нумароў “64. Шахматно-шашечной газеты” 1935 года.

"64. Шахматно-шашечная газета" 1935 год № 11
Набыты мной у Нацыянальнай бібліятэцы скан кнігі даступны для скачвання тут – https://drive.google.com/file/d/1Td57RALvGdegPsdqizwzRXWA_0T3xJuJ/view?usp=sharing

Эта история началась в конце 1950 года. По итогам завершившегося чемпионата Минска главный судья Борис Берлинков пишет 29 декабря докладную в Республиканскую шахматно-шашечную секцию:

Довожу до Вашего сведения, что при разыгрывании первенства г.Минска по шахматам и шашкам следующие участники выполнили нормы на повышение разряда с 2го на первый:
1. Ганелин в полуфинале 7½ из 10 при коэф. 2,0
2. Юшкевич в финале 6½ из 10 при коэф. 1,59
3. Бержец в финале 7½ из 11 при коэф. 2,0.

На следующий день проходит заседание Республиканской секции и принимается такое решение:

О присуждении 1х разрядов.
1) По чемпионату г.Минска. Присвоить 1ый разряд по результатам финала г.Минска 1950 г. Юшкевичу; 2) Присвоить 1ый разряд по результатам полуфинала г.Минска Ганелину. 3) Воздержаться от присуждения 1ого разряда по шашкам Бержецу, ввиду низкого качества партий.
Секретарь       Аксамитов

Нужно отметить, что быть перворазрядником в те времена было почетно. Мастеров по шашкам в БССР вообще не было, кандидатов можно было пересчитать по пальцам одной руки. Конечно, 15-летний Давид Бержец таким решением секции был разочарован.

Шашечная жизнь продолжалась. В 1951 году наш герой поделил 3-4 места в гродненском полуфинале чемпионата Беларуси, отобравшись в финал, где сыграл, впрочем, неудачно, разделив последнее место.

НАРБ, ф. 934, оп. 1, д. 490, л. 116
Реабилитироваться удалось в республиканском юношеском первенстве, в котором Давид Бержец стал призером, поделив 2-5 места.

НАРБ, ф. 934, оп. 1, д. 489, л. 229
Однако, первый разряд не присваивали. И юноша решил прибегнуть к крайней мере, написав 21 января 1952 года письмо тогдашнему министру спорта – председателю Республиканского Комитета по делам физической культуры и спорта Евгению Коноплину.

НАРБ, ф. 934, оп. 1, д. 420, л. 156
Справедливости ради, норму первого разряда он не выполнил ни в полуфинале, ни в юношеском первенстве – не хватило пол-очка и очка соответственно.

Несмотря на это, уже 19 февраля заинтересованные лица были приглашены на заседание Республиканского Комитета, одним из пунктов повестки которого было выступление директора Центрального шахматно-шашечного клуба Аркадия Рокитницкого.

Пункт 20.
Слушали: т. Рокитницкого о неправильных действиях шахматно-шашечной секции при присвоении І разряда по шахматам т.т. Лейко и Бержиц.
С замечаниями выступили т.т. Коноплин, Некрасов.
Постановили: 1. Тов. Бержиц присвоить І разряд по шахматам.
                         2. От присвоения І-го разряда по шахматам тов. Лейко – воздержаться.

Секретарь заседания сделал ошибки в фамилии и виде спорта, что тогда было не редкостью.

27 марта 1952 года приказом Республиканского Комитета № 164 первый разряд по шашкам Давиду Бержецу был присвоен.

Давид Бержец и Вячеслав Полянский
Цитаты приводятся с сохранением орфографических особенностей оригинала - НАРБ, ф. 934, оп. 1, д. 420, 105.

120 гадоў таму нарадзілася першая чэмпіёнка Беларусі бабруйчанка Браніслава Баскіна (дакладная дата пакуль не ўстаноўлена). Вядома было пра яе зусім няшмат. Сабраў у гэтым артыкуле ўсю інфармацыю пра Баскіну, якую знайшоў за апошнія два гады.

У ліпені 1934 года Браніслава Баскіна перамагае ў адборачным турніры у Бабруйску і ў пачатку жніўня едзе ў Мінск, каб прыняць удзел у першым жаночым чэмпіянаце Беларусі (і першым жаночым турніры па шашках такога ўзроўню ў СССР), які сабраў шэсць удзельніц. У першым туры яна прайграе мінчанцы Белкінай, але на фінішы даганяе яе. Прыйшлося гуляць дадатковы матч, у якім Браніслава Баскіна перамагае і становіцца першай чэмпіёнкай Беларусі.

"64. Шахматы и шашки в массы" 1934 год № 8/9

Пасля чэмпіянату яна выйграе мужчынскае першынство саюза фінбанкаўскіх работнікаў БССР і прымае ўдзел ва ўсесаюзным фінале ў Маскве, дзе з’яўляецца адзінай жанчынай. Баскіна становіцца апошняй, згуляўшы ўнічыю толькі адну партыю. Адзначаецца, што прычынай стала адсутнасць вытрымкі.

Перамагае яна і ў двух наступных чэмпіянатах рэспублікі ў 1935 і 1936 гг.

"64. Шахматно-шашечная газета" 1936 год № 17

Баскіну запрашаюць у першы жаночы чэмпіянат СССР, які прайшоў у красавіку 1936 года ў Ленінградзе. Бабруйчанка згуляла даволі ўпэўненна, набрала “плюс адзін” і стала 10-й.

"64. Шахматно-шашечная газета" 1936 год № 23

У другім, апошнім даваенным, чэмпіянаце СССР (верасень 1937 года, Растоў-на-Доне) яна згуляла горш, заняўшы толькі 12-е месца з 15.

"64. Шахматно-шашечная газета" 1937 год № 50

У снежні 1937 года Марыя Ярашонак перапыніла гегемонію Баскінай у чэмпіянатах Беларусі, работніца бабруйскай ашчадкасы засталася на другім месцы.

У адрозненне ад свайго земляка Якава Гордзіна Браніслава Баскіна перажыла Другую сусветную вайну. Па нейкай прычыне яна не ўдзельнічае ў першых пасляваенных чэмпіянатах Беларусі і гуляе толькі ў Кубку БССР 1950 і 1951 гг. за каманду Бабруйскай вобласці. У чэмпіянаце Беларусі Браніслава Баскіна бярэ ўдзел толькі ў 1952 годзе і атрымлівае ўпэўненную перамогу.

НАРБ, ф. 934, воп. 1, спр. 568, арк. 240

НАРБ, ф. 934, воп. 1, спр. 568, арк. 241

З заявак на гэтыя турніры вядома, што Баскіна нарадзілася ў 1902 годзе, працавала катралёрам-касірам у бабруйскім філіяле Дзяржбанка, жыла па адрасе вул. Маркса, 8а, прадстаўляла ДСТ “Бальшавік”. Яе імя па бацьку пачыналася на Э (праўда, калі-нікалі пісалі І. ці Я.).

У 1954 годзе, праз 20 гадоў пасля першага, Баскіна выйграе свой пяты і апошні тытул чэмпіёнкі Беларусі. У наступным годзе яна займае трэцяе месца. Перыяд пасля 1955 года яшчэ патрабуе вывучэння.

"Комуніст" (Бабруйск) 1955 год № 89

На сайце арганізацыі “Міцват Эмет”, якая займаецца доглядам за яўрэйскімі пахаваннямі, знайшоў фота з бабруйскіх могілак. Супадаюць год нараджэння, прозвішча, імя і першая літара імені па бацьку. З вялікай верагоднасцю гэта помнік на магіле першай чэмпіёнкі Беларусі па шашках Браніславы Баскінай.

Сёння 75 гадоў спаўняецца Міхаілу Аляксандравічу Кацу – заслужанаму трэнеру СССР (1984) і БССР (1980), чэмпіёну Беларусі па стаклетачных шашках (1978, 1981), міжнароднаму гросмайстру (1994), майстру спорта СССР (1965)! У якасці трэнера падрыхтаваў чэмпіёнак свету Людмілу Сахненка, Алену Альтшуль, Зою Садоўскую, пераможцаў Сусветнай шашачнай алімпіяды Яўгена Ватуціна і Аляксандра Прэсмана, прызёра чэмпіяната свету Ірыну Пашкевіч і яшчэ многіх моцных шашыстаў. Віншуем з юбілеем і жадаем моцнага здароўя і доўгіх гадоў жыцця, дабрабыту, поспехаў у любімай справе, любві родных і блізкіх!
Відэаінтэрв'ю Міхаіла Каца Паўлу Шацаву падчас апошняга прыезду ў Мінск у ліпені 2019 года.
https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=tKHLW0gD9IY
Інтэрв'ю Міхаіла Каца пасля прысваення звання "Заслужаны трэнер СССР".
https://youtu.be/GYAFFQxebWM

Фотагалерэя (БДАКФФД, РИА Новости, асабістыя архівы І.Пашкевіч, А.Прэсмана, В.Палянскага, А.Плакхіна).

15 снежня 1922 года ў клубе Карла Маркса пачаўся шашачны турнір “на чэмпіёна горада Менску”.

"Савецкая Беларусь" 1922 год № 272

Месца было абрана невыпадкова, у лістападзе ў гэтым клубе была арганізавана шашачная секцыя (ці не першая ў Беларусі?) пад кіраўніцтвам тав. Круталевіча (Аляксандра ці Барыса не ўказваецца) і праведзены як мінімум адзін яго сеанс адначасовай гульні. Сам клуб К.Маркса – партыйны, адкрыўся 21 верасня ў будынку былога Мінскага дваранскага дэпутатскага сходу на рагу вуліц Падгорнай (Маркса) і Петрапаўлаўскай (Энгельса), 32/47 – насупраць Купалаўскага тэатра.

Дваранскі дэпутатскі сход і гарадскі тэатр

Інфармацыю пра першы афіцыйны турнір на тэрыторыі Беларусі мы ведаем з кніг Аркадзя Ракітніцкага (ён памылкова піша, што чэмпіянат праходзіў восенню), газеты "Савецкая Беларусь" і літаратурнага дадатка да газеты “Звезда”.

У першым чэмпіянаце Мінска ўдзельнічала 15 чалавек, якія гулялі ў два кругі. Закончыўся ён вясной 1923 года. Перамог студэнт медыцынскага факультэта Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта Барыс Круталевіч, які набраў 26 ачкоў (+24=4-0). Другім стаў выкладчык Белпедтэхнікума Аляксандр Круталевіч – 24 ачкі. Менавіта браты Круталевічы былі арганізатарамі чэмпіянату. У 1921 годзе (па іншых дадзеных у 1918) яны вярнуліся ў Мінск з Масквы і адразу разгарнулі актыўную дзейнасць па развіцці шашак.

Што тычыцца бронзавага прызёра, то тут ёсць супярэчнасці. Першапачаткова ў кнізе “Шашки в БССР” (1959 г.) Аркадзь Ракітніцкі піша, што трэцяе месца заняў В.Касперскі, які набраў 19½ ачкоў. Але ў кнізе “Рассказы о шашках и шашистах” (1972 г.) ужо ўказвае, што на трэцім месцы А.Касперскі (вядомы шахматыст Антон Антонавіч Касперскі). У артыкулах газет з вынікамі чэмпіянату прыводзіцца толькі прозвішча без ініцыялаў. Мяркую, што ўсё-ткі гэта быў В.А.Касперскі, які праз тры гады стаў прызёрам першага чэмпіянату Беларусі. Пра яго вядома пакуль мала, хутчэй за ўсё ён быў братам А.А.Касперскага.

Чацвёртым стаў Фельдман, пятым – Курдзін, шостым – Ілля Гардон, сёмым – Ханчын. Прыз за лепшы вынік з прызёрамі атрымаў Гезін.

Самай прыгожай была прызнана партыя А.Бычкоўскі – Б.Круталевіч, за якую апошні атрымаў спецыяльны прыз (прыводзіцца па кнізе А.Ракітніцкага “Дарагія аматары шашак”, 1993 г.).

1.cd4 de5 2.dc3 ed6 3.ef4 (асабліва распаўсюджаны тады дэбют “Перакрыжаванне”) 3…ba5 4.fe3 cb6 5. ef2 (цяпер тут гуляюць 5.cd2 або 5.gf2) 5…bc5 6.d:b6 a:c7 7.ed4 ab6 8.ab4? (гэты, як быццам моцны, ход дазваляе чорным правесці бліскучую камбінацыю. Тут белымі належала адказваць 8.fe3).

Адбылося: 8…dc5!! 9.b:d6 hg5! 10.f:h6 ef4 11.g:e5 fg5 12.h:f4 gf6 13.e:g7 c:a5 х.

Далейшы лёс удзельнікаў першага чэмпіянату Мінска склаўся па-рознаму. Барыс Круталевіч стаў адным з мацнейшых шашыстаў СССР (пятае месца ў першым і другім Усесаюзных чэмпіянатах) і першым у Беларусі ў 1924 годзе атрымаў званне “Майстар спорту”. На 28-м годзе жыцця ён памёр ад сухотаў. Яго старэйшы брат Аляксандр стаў дацэнтам кафедры методыкі матэматыкі педагагічнага факультэту БДУ, у 1937 годзе быў расстраляны. Ілля Гардон у 1925 годзе выйграў першы чэмпіянат Беларусі і ўтрымліваў гэты тытул да 1939 года. У 1927 годзе ён стаў другім шашачным майстрам у БССР, залажыў фундамент беларускай трэнерскай школы. Загінуў у час Другой сусветнай вайны. Пра астатніх удзельнікаў вядома мала.

1925 год. Аляксандр і Барыс Круталевічы, Ілля Гардон сярод удзельнікаў ІІ чэмпіянату СССР

Сёлета споўнілася 110 гадоў з дня нараджэння Бера Лейзеравіча (Барыса Лазаравіча) Берлінкова – чэмпіёна Беларусі 1933 года, старшыні рэспубліканскай шашачнай секцыі, майстра спорту СССР.

Нарадзіўся Бер Берлінкоў у Віцебску ў 1912 годзе (дакладная дата невядома). У юнацтве захапіўся шашкамі і шахматамі. Дарэчы, пасля выбару на карысць першых апошнія не кінуў – у 1945 годзе стаў першакатэгорнікам па шахматах, судзіў шмат спаборніцтваў, у тым ліку і фіналы чэмпіянатаў БССР. Але ў шашках удалося дасягнуць нашмат большага.

У 1929 годзе Бер Берлінкоў займае другое месца ў малым чэмпіянаце Віцебска і ў наступным годзе прымае ўдзел у вялікім. Пераможная партыя гэтага турніра з яго аналізам была нават апублікавана ў цэнтральным часопісе “64. Шахматы і шашкі ў рабочым клубе”.

"64. Шахматы и шашки в рабочем клубе" 1930 год № 27

У 1931 годзе эцюд братоў Берлінковых публікуецца ў “64. Шашкі ў масы” (асобны шашачны часопіс выходзіў у 1931-32 гадах).

"64. Шашки в массы" 1931 год № 5/6

Тут трэба зрабіць адступленне і расказаць пра малодшага брата – Меера (16.10.1915 – 24.08.1977). Першая шашачная задача 14-гадовага падлетка была апублікавана ў “64” у 1930 годзе. Яшчэ шэсць задач былі надрукаваны ў тым жа часопісе ў наступныя гады, у тым ліку і пасля пераезда Меера ў Ленінград на вучобу. Апошняя з вядомых – у 1940 годзе ў сааўтарстве з гамяльчанінам Уладзімірам Мышкоўскім, які таксама вучыўся там у той час.

У 1939 годзе Меер Берлінкоў закончыў матэматыка-механічны факультэт Ленінградскага ўніверсітэта. Восенню 1941 года быў прызваны ў войска, дзе адслужыў два гады ў якасці тэхніка-інтэнданта. З фронта вярнуўся з раненнем нагі.

Пасля вайны спачатку выкладаў у Ніжнім Тагіле, потым пераехаў у Свярдлоўск і пачаў працаваць у Горным інстытуце. У 1953 годзе стаў кандыдатам фізіка-матэматычных навук. З 1962 года загадваў кафедрай матэматыкі геафізічнага факультэта.

Але вернемся да старэйшага брата, майстэрства якога імкліва расце. У канцы 1931 года Бер Берлінкоў лепш за астатніх прадстаўнікоў Беларусі выступае ў другім малым чэмпіянаце СССР, дзе займае 4-е месца ў сваёй групе. У чэмпіянаце рэспублікі наступнага года становіцца бронзавым прызёрам. А ў 1933 годзе тэхнік віцебскага завода ланцугоў Галя становіцца чэмпіёнам Беларусі (другім у гісторыі), падзяліўшы першае месца з майстрам Іллёй Гардонам, які выйграў усе пяць папярэдніх першынстваў.

"64. Шахматы и шашки в массы" 1933 год № 11/12

Гэта дало Берлінкову права ўдзелу ва ўсесаюзным адборачным турніры ў студзені наступнага года ў Днепрапятроўску, дзе гулялі майстры спорту і мацнейшыя першакатэгорнікі Украіны, Беларусі і Ленінграда. Для выхаду ў фінал чэмпіянату СССР не хапіла аднаго ачка.

У сярэдзіне 1930-х гадоў віцеблянін паступае ў Беларускі дзяржаўны палітэхнічны інстытут і пераязджае ў Мінск.

У гэты час у матчы БССР – Масква ён перамагае аднаго з мацнейшых майстроў, чэмпіёна Савецкага Саюза 1930 года Дзмітрыя Шэбедзева. Вось гэтая партыя (прыводзіцца па кнізе А.Ракітніцкага “Дарагія аматары шашак” з заўвагамі Б.Берлінкова, які гуляў белымі).

1.cb4 ba5 2.bc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 gh4 5.gf4 gf6 6.fg5 hf4 7.eg5 cd6 8.cb4 ac3 9.db4 fe5 10.gh6 hg7 11.ab2 dc7 12.cd2 cb6 13.de3 bd4 14.ec5 bc7 15. ba3 gf6? 16.hg3! cb6 17.ed2 bd4 18.de3 dc3 19.bd2 ab6 20.dc3 bc5 21.ef4 cb4? (прайграе, нічыя была пасля 21. … cd4 22.cb4 fg5 23.bc5 db4 24.ae3 ed6)

22.ca5 ed4 23.fg5 dc5 24.gf4 dc3 25.fe3 cb4 26.ac5 cb2 27.ed4 bc1 28.ab6 hg3 (не выратоўвае чорных камбінацыя 28. … fg7 29.hd6 cd2 або 29. … cb2 з-за вялікай матэрыяльнай перавагі белых) 29.fh2 fh4 30.de5 ca3 31.ed6 ef6 32.ba7 і праз некалькі хадоў чорныя здаліся.

У 1936 і 1937 гадах Бер Берлінкоў удзельнічае ва ўсесаюзных турнірах першакатэгорнікаў, заканчваючы групавыя спаборніцтвы ў верхняй палове.

Што тычыцца чэмпіянатаў Беларусі, то пасля перамогі ў 1933 годзе тройчы запар ён становіцца прызёрам – бронзавым у 1934 і сярэбраным у 1936 і 1937 гадах.

Чэмпіянат Беларусі 1937 года. "64. Шахматно-шашечная газета" 1937 год № 71

Серыя перарываецца ў чэмпіянаце 1938 года, дзе добра згуляла моладзь – чэмпіён СССР сярод школьнікаў мінчанін Сямён Барок, землякі-віцебляне Кабакоў і Грушэцкі. Берлінкоў становіцца толькі пятым. У апошніх перадваенных чэмпіянатах Беларусі ў 1939 і 1941 гг. па нейкіх прычынах не ўдзельнічае.

Падчас Вялікай Айчыннай вайны працуе інжынерам на абаронным заводзе ў Куйбышаве. Пасля вайны вяртаецца ў Мінск, дзе ўладкоўваецца на завод імя Чкалава.

У першым пасляваенным чэмпіянаце Беларусі, які адбыўся ў 1947 годзе, Бер Берлінкоў займае другое месца, саступіўшы толькі Матвею Рабіновічу з Гомеля. Пасля становіцца прызёрам рэспубліканскіх чэмпіянатаў па рускіх шашках у 1949, 1950 і 1953 гадах.

Чэмпіянат Беларусі 1947 года. Скрыншот кіначасопіса "Советская Беларусь" з фондаў БДАКФФД

У лістападзе 1953 года ў Мінску праходзіць першы ўсебеларускі турнір па стаклетачных шашках. Бер Берлінкоў паўдзельнічаў у размеркаванні медалёў, перамогшы ў апошнім туры лідзіраваўшага Аркадзя Ракітніцкага, і ў выніку падзяліў з ім трэцяе месца. Лепшымі ж сталі студэнты Сямён Рудэрман і Іван Сцяпанаў.

У 1957 годзе трапляе ў фінал чэмпіяната СССР па рускіх шашках, дзе гуляе ўдала – дзялёж 6-11 месцаў пры 50-працэнтным выніку. У 1962 годзе па выніках паўфіналу саюзнага чэмпіянату становіцца нарэшце майстрам спорту.

НАРБ, ф. 1163, воп. 1, спр. 499, арк. 246

З 1948 года Берлінкоў уваходзіць у адноўленную рэспубліканскую шахматна-шашачную секцыю. Судзіць шмат спаборніцтваў, доўгі час ён адзін з нямногіх суддзяў рэспубліканскай катэгорыі, прычым не толькі па шашках, а і па шахматах. У 1955 годзе становіцца старшынём шашачнай секцыі БССР.

НАРБ, ф. 934, воп. 1, спр. 153, арк. 135

Пасля завода імя Чкалава пераходзіць на працу ў спецыяльнае канструктарскае бюро № 3 Савета народнай гаспадаркі (пазней Дзяржплана) БССР, дзе ў 1966 годзе публікуе працу “Механизация сборочных работ с помощью ручного механизированного инструмента”. Працягвае гуляць у шашкі.

Чэмпіянат Беларусі 1966 года, г.Гродна. З фондаў БДАКФФД

У 1983 годзе разам з Аркадзем Ракітніцкім выдае кнігу “Шашечные партии белорусских мастеров”.

Са словаў Аркадзя Плакхіна, у 1980-х гадах Бер Берлінкоў пераязджае з дачкой у ЗША. Год смерці невядомы.

После публикации статьи о Меере (Михаиле) и Бере (Борисе) Берлинковых, которая была приурочена к 110-летию со дня рождения последнего - чемпиона Беларуси 1933 года, председателя федерации шашек БССР в середине прошлого века, Виталию Анисько удалось разыскать и пообщаться с младшей дочерью Бориса Светланой и сыном Михаила Владимиром. История семьи Берлинковых, в которой были и драматичные моменты, по ссылке - https://telegra.ph/Semya-Berlinkovyh-02-22

Во время подготовки статьи к 110-летию Бориса Берлинкова в декабре прошлого года нашел адрес электронной почты и написал предполагаемому внуку Меера Берлинкова. Через полтора месяца он ответил и оказалось, что я не ошибся. Так удалось выйти на связь с дочкой Бориса (Бера) Светланой и сыном Михаила (Меера) Владимиром. Оба сейчас проживают в США. Они рассказали про своих отцов и поделились семейными фотографиями и историями. Публикую их воспоминания в день рождения Бориса Берлинкова.

Светлана Берлинкова:

Родился папа 22 февраля 1912 года в Витебске. Его отец Лазарь был краснодеревщиком, мать Геня – домохозяйкой. В семье было семеро детей – Израиль, Бер, Меер, Григорий, Хана, Стера, Слава.

На этом фото вся семья Берлинковых. Стоят Израиль и Бер. Сидят Хана, родители Геня и Лазарь, Стера, Меер. Внизу маленькие Григорий и Слава. Это вторая половина 1920-х годов.

А на этом фото семья уже в 1938 году. В верхнем ряду слева мои папа и мама с дочкой Женей, справа Хана с мужем. В среднем ряду Стера с дочкой Лидой (сейчас ей 85 лет, живет в США), Меер, Геня и Лазарь, Израиль, Слава. В нижнем ряду дочь Ханы, Гриша и сын Ханы.

Старшая Хана с семьей и родителями погибли во время войны в Витебске. Слава пережила блокаду Ленинграда, но вскоре заболела и умерла. Гриша погиб на фронте. Меер после войны жил в Свердловске, Израиль и Стера – в Ленинграде.

В Витебске папа закончил еврейскую школу-семилетку. Знал идиш, но на нем никогда не разговаривал, даже в семье. Поженились они с мамой в 1934 году в Минске. Маму звали Анна Яковлевна, она минчанка. До войны родились две мои старшие сестры – в 1937 году Евгения, через три года Нинель. В 1941 году папа закончил Политехнический институт и должен был в июне уезжать по распределению на авиационный завод, у него уже стоял собранный чемодан в прихожей. Но началась война. Мама вспоминала, что, когда начали бомбить Минск, она схватила маленькую Неллу и почему-то чайник, хоть на столе лежали золотые часы и колечко, которые подарили Жене бабушка и дедушка, и выбежала из дома. И сразу на их глазах в него попала бомба. Уходить решили в сторону Могилева, а не Москвы. Возможно, это их и спасло. Войну провели в Куйбышеве, где папа работал на авиационном заводе.

К сожалению, пришлось оставить в Минске старшую дочь. Она была с детским садиком на даче и не удалось ее забрать. Жизнь Жене спасло то, что она была совсем не похожа на еврейку – светленькая, рыженькая. Как потом оказалось, всю войну Женя провела в детском доме около железнодорожного вокзала, на Спортивном переулке. Там ее и разыскала мама после освобождения Минска. Он оставался закрытым городом, но мама все равно решила ехать за Женей. В дороге помогали солдаты, прятали в теплушках. Когда вернулись вдвоем в Куйбышев, папа третьи сутки был на работе. Ему передали, сразу прибежал домой – уставший, небритый. Женя, конечно, папу не узнала, сказала: “Гэта не мой бацька, гэта нейкі жабрак”. Она разговаривала только на белорусском языке.

Папа вернулся в Минск в 1946 году, а мама с Женей и Неллой через некоторое время, к концу года. В сентябре 1947 года родилась я. До 1948 года мы жили в бараке, потом получили квартиру на Инструментальной улице.

Папа часто играл в соревнованиях, много времени уделял шахматно-шашечному клубу. Помню, как с мамой приходили в клуб, когда он еще был в полуподвале на Круглой площади. Дома у нас бывали Аркадий Рокитницкий, Денис Гордевич.

Партия Борис Берлинков - Денис Гордевич, 1950-е годы

На пенсию папа вышел в 60 лет. Потом еще год проработал на часовом заводе. Много времени уделял написанию книги “Шашечные партии белорусских мастеров”.

Борис Берлинков дает сеанс одновременной игры на Нарочи

В 1989 году я перехала в США. Папа с Евгенией приехали в Нью-Йорк через четыре года.

Борис Берлинков (справа) играет с соседом в Нью-Йорке, 1990-е годы

В Минске осталась только Нинель, она до сих пор живет там. Папа умер 21 октября 1996 года.

Владимир Берлинков:

Отец любил шашки и шахматы. Всю жизнь играл в них. Не на таком уровне как дядя Борис, конечно. Участвовал в межвузовских соревнованиях, играл за факультет, в домах отдыха в отпуске. В последние годы жизни снова увлекся композицией, составлял задачи по шашкам. В Екатеринбурге осталась тетрадь с ними. Постараюсь найти ее.

Михаил Берлинков

Мы с моим старшим братом Леонидом тоже играли дома в шашки, но больше в шахматы. И все мои трое детей ходили в шахматную школу. Средний сын Михаил и сейчас часто играет в интернете.

Помню, когда я был маленьким, дядя Борис подарил мне на день рождения толстую книгу по обучению шахматам. Два раза я приезжал в Минск и виделся с дядей. Когда умер отец, Борис Лазаревич прилетал в Свердловск проститься с ним.

Михаил Берлинков справа

С довоенными задачами Михаила (Меера) Берлинкова можно ознакомиться по ссылке.

Напомню, что Михаил (Меер) Берлинков в 1953 году стал кандидатом физико-математических наук. И, как оказалось позже, основал династию – сын Владимир и внук Михаил впоследствии тоже защитили кандидатские диссертации в этой сфере.

Так совпало, что в тот же день, когда удалось связаться с родственниками братьев Берлинковых, нашел в Национальном архиве Республики Беларусь документы, которые подавались Борисом Берлинковым в Комитет по физической культуре и спорту БССР при перерегистрации судей республиканской категории в 1954 году. Это личный листок по учету кадров, заполненный еще в 1950 году, автобиография и судейская справка.

Источник - НАРБ, ф.934, оп.1, д.622, л.193-196.

В редакции нас принял главный редактор газеты полковник Грушецкий, полный человек лет пятидесяти, про которого мы еще по дороге узнали от Шапы, что он родственник какого-то украинского члена Политбюро и мастер спорта по шашкам. Шашки – его любимое и пропагандируемое им увлечение. Он в газете завел раздел шашек, редактирует его самолично и мало интересуется другими материалами.
Особенной чертой Грушецкого, которую я сразу отметил, было то, что он говорил тихо и всегда улыбался. Я знал двух человек, которые улыбались всегда, во всех обстоятельствах (второй – Юрий Николаевич Верченко, о нем речь впереди). Я их обоих держал в памяти, когда в “Чонкине” описывал капитана Милягу.

Так пачынаецца раздзел “Полковник Грушецкий” кнігі Уладзіміра Вайновіча “Автопортрет: роман моей жизни”. Працяг па спасылцы: https://biography.wikireading.ru/96061

А нарадзіўся і пачаў займацца шашкамі Віктар Лаўрэнцьевіч Грушэцкі ў Віцебску. Ужо ў 14-гадовым узросце (вельмі рана для тых часоў) ён дэбютаваў ў чэмпіянаце Беларусі і, хаця ў пяцёрку лепшых не трапіў, “добился большого успеха”, як напісалі ў “64. Шахматно-шашечной газете”. Праз два гады, у 1938 годзе, Віктару Грушэцкаму не хапіла ўсяго паўачка, каб стаць прызёрам – ён чацвёрты.  

Але ўжо ў наступным першынстве Беларусі, у снежні 1939 года, Грушэцкі падзяліў першае месца з мінчанінам Каплановічам. Спачатку чэмпіёнамі былі аб’яўлены абодва, але потым рэспубліканскім камітэтам па справах фізкультуры і спорта было прынята рашэнне правесці “залаты матч”. Прычым пры нічыёй у ім званне чэмпіёна заставалася неразыграным.

"Звязда" 1940 год № 74

Матч адбыўся вясной 1940 года ў Мінску. Даволі ўпэўненна яго выйграў Віктар Грушэцкі, які стаў усяго трэцім пасля майстра Іллі Гардона і земляка Бера Берлінкова пераможцам чэмпіянату Беларусі ў 15-гадовай на той момант іх гісторыі.

"Звязда" 1940 год № 80

Вось фрагмент адной з партый матча, верагодна, першай ці другой, дзе Каплановіч мог выйграць (прыводзіцца па кнізе І.Купермана і У.Каплана “Начала и середина игры в шашки”, 1957). Грушэцкі гуляў белымі.

1.cd4 dc5 2.bc3 fg5 3.cb4 gf6 4.bd6 ec5 5.gh4 fe5 6.df6 ge7 7.ab2 cd6 8.bc3 hg7 9.hg3 gf6 10.gf4 ba5 11.fg3 bc7 12.gh2 fe5 13.ed4 cg5 14.hd4 hg5! 15.de3 cb6 16.cd2 gh4 17.gf4 ef6! і ў белых цяжкая нічыя.

Апошні перадваенны чэмпіянат Беларусі, які праходзіў у красавіку-траўні 1941 года, закончыўся дзеляжом першага месца пяццю (!) удзельнікамі. Грушэцкі меў усе шанцы на чыстую перамогу і другі запар тытул, але ў апошнім туры прайграў майстру Гардону і быў дагнаны. Веніямін Гарадзецкі, Віктар Грушэцкі, Хацкель Ідэльсон, Д.Канішчыкер і А.Агародніцкі мусілі згуляць дадатковы турнір для вызначэння чэмпіёна, але пачалася вайна. І лёс склаўся так, што ніхто з пяці пасля яе ў Беларусь ужо не вярнуўся – апошнія трое загінулі на фронце, Веніямін Гарадзецкі пераехаў у Маскву, стаў чэмпіёнам СССР і гросмайстрам, пра Віктара Грушэцкага ніжэй.

"64. Шахматно-шашечная газета" 1941 год № 21
Яшчэ ў канцы 1930-х гадоў Грушэцкі пачаў працаваць карэспандэнтам у газеце “Віцебскі рабочы”, таму нядзіўна, што ў ліпені 1942 года ён быў назначаны сакратаром рэдакцыі дывізіённай газеты “Ворошиловский залп”, у складзе якой і прайшоў усю Вялікую Айчынную вайну, стаўшы намеснікам рэдактара і гвардыі капітанам. Быў узнагароджаны медалём “За баявыя заслугі”, ордэнам Айчыннай вайны ІІ ступені і інш.

Пасля вайны Віктар Грушэцкі працаваў у ваенных газетах Далёкаўсходняй акругі. Да гэтага перыяду і адносіцца знаёмства з ім Уладзіміра Вайновіча. Падрабязней пра перыяд працы ваенным журналістам можна прачытаць у артыкуле газеты “Суворовский натиск” -
https://drive.google.com/file/d/1CF5bG5pUYZJIU7nesqxijU4EXYvET60s/view?fbclid=IwAR3fpwvcmqy7iptVclEUU4QfT13dqFMU4bpp6kaPqoUVBVt1h0dCYXLZTbY -,
адказным рэдактарам якой ён быў на працягу 11 гадоў.

За гэты час Віктар Грушэцкі ўнёс вялікі ўклад у развіццё шашак на Далёкім Усходзе. Ён праводзіў турніры рознага ўзроўню, сам гуляў у спаборніцтвах ад першынства Хабараўска да чэмпіянату Савецкага Саюза па перапісцы, быў вядомым шашачным арбітрам – у 1974 годзе ён стаў галоўным суддзёй ХХХIV чэмпіянату Савецкага Саюза па рускіх шашках сярод мужчын у Калінінградзе. Дарэчы, менавіта ў ім свой чацвёрты і апошні тытул чэмпіёна СССР заваяваў мінчанін Аркадзь Плакхін.

Першы асабісты чэмпіянат Узброеных Сілаў СССР, 1964 год. Віктар Грушэцкі сядзіць другі справа. http://64-100.com/20-y-den-rozhdeniya-borisa-shkitkina

У 1979 годзе ў званні палкоўніка Віктар Грушэцкі звольніўся ў запас і пераехаў у Рыгу. Там выбіраўся ў прэзідыум федэрацыі шашак Латвіі, быў намеснікам старшыні, дапамагаў сваім досведам супрацоўнікам часопіса “Шашки”. Працягваў гуляць і судзіць спаборніцтвы. У 1982 годзе ўвайшоў у дзясятку лепшых суддзяў СССР. Пайшоў з жыцця ў 1990 годзе.

Часопіс "Шашки" 1990 год № 3

З 1997 года ў Хабараўску праводзіўся турнір памяці майстра спорту В.Л.Грушэцкага. З біяграфіяй і прыкладамі шашачнай творчасці Віктара Лаўрэнцьевіча можна пазнаёміцца ў кнігах А.М.Нікалаева “Русские шашки на Дальнем Востоке” (1997) і “Шашки – игра военных” (2013).

У студзені 1923 года ў газеце "Савецкая Беларусь" адкрыўся першы беларускі шашачны аддзел. Верагодна, адбылося гэта ў нядзелю 14 студзеня. На жаль, знайсці першы выпуск аддзела пакуль не ўдалося. А здагадка пра дату асноўваецца на тым, што выпускі №№ 2 і 3 выйшлі таксама ў нядзелю – 21 і 28 студзеня адпаведна. За іх шчыры дзякуй Наталлі Пугачовай, якая ў Расійскай нацыянальнай бібліятэцы ў Санкт-Пецярбургу сфатаграфавала 14 аддзелаў 1923 года. Тут трэба адзначыць, што нумерацыю выпускаў 1923 года я прыводжу ўмоўную (вядучы аддзела пачаў рабіць гэта толькі з наступнага года), зыходзячы з парадку апублікаваных твораў, якіх друкавалася па два ў выпуску.

Выпуск аддзела № 2, "Савецкая Беларусь" 1923 год № 15

Рэдагаваў аддзел Аляксандр Круталевіч –
https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D1%8F%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80_%D0%9F%D1%80%D0%BE%D1%85%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B2%D1%96%D1%87_%D0%9A%D1%80%D1%83%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%B2%D1%96%D1%87 -
адзін з мацнейшых на той час беларускіх ігракоў, пазней удзельнік двух першых чэмпіянатаў СССР і член беларускай шахматна-шашачнай секцыі.

ЦНА НАН Беларусі

У 1923 годзе ў БССР выдаваліся дзве штодзённыя рэспубліканскія газеты – “Звезда” і “Савецкая Беларусь”. У першай выходзіў шахматны аддзел Радзівона Шукевіча-Траццякова, друкаваліся ў ім і шашачныя навіны, але асобнага аддзела не было. У тым, што шашачны аддзел адкрыўся менавіта ў “Савецкай Беларусі” (не блытаць з “Советской Белоруссией”, якая пачала выходзіць у 1927 годзе і называлася тады “Рабочий”, а СБ стала з 1937 года), няма нічога дзіўнага – многіх з рэдакцыі Аляксандр Прохаравіч ведаў асабіста.

У кожным выпуску Круталевіч даваў некалькі пазіцый для рашэння – задач, эцюдаў ці канцовак. Публікаваліся і навіны шашачнага жыцця, з якіх мы ведаем шмат цікавага пра беларускія турніры і ігракоў таго часу.

Вось, напрыклад, вынікі першага чэмпіянату Мінска ў аддзеле № 12.
https://telegra.ph/100-gado%D1%9E-tamu-pacha%D1%9Esya-pershy-chehmp%D1%96yanat-M%D1%96nska-pa-shashkah-12-15

"Савецкая Беларусь" 1923 год № 88

З выпуску № 23 даведваемся, што спроба арганізаваць першы шашачны чэмпіянат Беларусі была зроблена Аляксандрам Круталевічам яшчэ восенню 1924 года, па вяртанні з Усесаюзнага першынства. Але правясці яго ўдалося толькі летам наступнага года.

"Савецкая Беларусь" 1924 год № 231

Таксама друкаваліся партыі, тэарэтычныя варыянты, курс нармальных канчаткаў, агляды аддзелаў у іншых выданнях, рэцэнзіі на кнігі. Аляксандр Круталевіч імкнуўся даваць больш беларускага матэрыялу, прасіў чытачоў дасылаць яго. І з цягам часу пачалі публікавацца партыі і творы не толькі братоў Круталевічаў і мацнейшых савецкіх шашыстаў, а і эцюды, задачы і канцоўкі братоў Іллі і Самуіла Гардонаў (Мінск), С.Вольвіча (Рагачоў), Г.Ханіна (Віцебск), Б.Шклярэвіча (Слуцк), партыі з Гомеля.

Першапачаткова аддзел выходзіў без дыяграм, яны з’явіліся ў выпуску № 19 (кастрычнік 1923 года), але з ужываннем шахматных фігур. Шашкі ж на дыяграмах упершыню выкарыстоўваюцца ў аддзеле № 44.

"Савецкая Беларусь" 1925 год № 265

Аддзел пад рэдакцыяй Аляксандра Круталевіча ў “Савецкай Беларусі” выходзіў са студзеня 1923 па люты 1926 гг. Друкаваўся нерэгулярна, здараліся і вялікія перапынкі. Верагодна прычынай была вялікая загружанасць Круталевіча. Ён працаваў выкладчыкам у Белпедтэхнікуме, быў сакратаром педагагічнай секцыі Інбелкульта, займаўся распрацоўкай беларускай навуковай тэрміналогіі, перакладам і напісаннем падручнікаў і шмат чым іншым. Восенню 1925 года Аляксандр Прохаравіч перайшоў на працу ў Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт, дзе ў студзені наступнага года стаў асістэнтам пры кафедры матэматыкі. Мяркую, што ўзросшая нагрузка на працы і стала прычынай адыходу Круталевіча ад рэдагавання аддзела.

Усяго на сёняшні час вядомы 54 выпускі аддзела: у 1923 годзе выйшла 20, у 1924 – 14, у 1925 – 14, у 1926 – 6. У розных крыніцах пакуль знайшоў 42 з іх. Акрамя Расійскай нацыянальнай бібліятэкі, гэта “Беларуская палічка” - https://knihi.com/ -, архіў Уладзіміра Садоўскага, Нацыянальная бібліятэка Беларусі. Скачаць выпускі можна тут -
https://drive.google.com/drive/folders/1s2Md--iA1q-kctlocpLLRFaIl_sQWa4D?fbclid=IwAR3RdCZtiYMcP1TKuAyw0_WQ796RKhKiYT5odY1XlvXL56cVHkHB7BvQvnQ

Шмат шашачных навін давалася і ў шахматным аддзеле “Савецкай Беларусі”, які пачаў выходзіць восенню 1924 года пад рэдакцыяй Антона Касперскага -
https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%81%D0%BF%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9,_%D0%90%D0%BD%D1%82%D0%BE%D0%BD_%D0%90%D0%BD%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 -. Няблага гуляў ён і ў шашкі, таму нядзіўна, што ў снежні 1926 года выхад шашачнага аддзела ў “Савецкай Беларусі” узнавіўся пад рэдакцыяй Касперскага, але гэта ўжо іншая гісторыя.

"Савецкая Беларусь" 1926 год № 289

Минчанка Елена Соркина была одной из сильнейших шашисток Советского Союза – в 1970-х годах она дважды выигрывала чемпионаты СССР по русским шашкам, трижды становилась призером. В составе сборной родной республики много раз была победителем и призером крупнейших всесоюзных командных соревнований. 13 раз становилась чемпионкой Беларуси, еще 12 – Израиля. Поговорили с Еленой Викторовной о прошлом и настоящем.

Я родилась в Минске сразу после войны. Родители вернулись из эвакуации с Урала, оба работали инженерами на Нижнеисетском металлургическом заводе в Свердловске. Отец несколько раз пытался попасть на фронт, но его все время, как ценного работника, возвращали обратно на завод. Мама Рахиль Львовна Гроденская – коренная минчанка, папа Виктор Давыдович тоже почти всю жизнь прожил в Минске. У нас в семье было трое детей – старший брат Михаил и мы с сестрой-близняшкой Марией.

После возвращения отец работал в Министерстве просвещения, восстанавливал школы. Нам дали помещение в школе на Обувной улице. Жили мы там недолго, вскоре переехали в квартиру на Горького, 25 (сейчас улица Богдановича), это район Оперного театра. В ней были большая 30-метровая комната и кухня с печкой. Ходила я в 21-ю школу. Учителя были хорошие, о всех осталась добрая память.

Когда в вашей жизни появились шашки?

Брат Миша занимался у Аркадия Рокитницкого во Дворце пионеров. Имел первый разряд, сейчас это как сильный кандидат в мастера. Он меня и заинтересовал шашками. Помню, мы играли дома, и Миша сказал, что если стану у него выигрывать, то буду чемпионкой БССР. Так и вышло (улыбается). Сестра шашками не занималась, гуманитарий по складу. У нее были другие интересы. Маша шутила – называла меня сидячей спортсменкой, а себя – прыгающей спортсменкой. Сестра сейчас живет в Минске, брат умер.

Когда вы начали заниматься шашками серьезно?

Заниматься я начала в 10 лет во Дворце пионеров у Израиля Самойловича Бельского. Девочек в группе было мало. Когда я пришла, тренировались только Таня Коган и Мара Раскина, но они уже были в 10-м классе и вскоре оставили кружок. Так что тренировалась с мальчиками. Наверное, это и сформировало мой стиль игры. Со мной занимались Толик Гантварг, Володя Беляевский, Боря Агашин, Миша Кац, Алик Коган, Саша Селянто. Впоследствии многие перешли в сборную БССР.

Как проходили занятия?

Занятия проходили один раз в неделю. Бельский не был очень сильным игроком, но играл прилично и умел привить любовь к шашкам. Он интересно вел занятия. Мы разбирали партии, решали комбинации и этюды, играли. Иногда Израиль Самойлович устраивал конкурсы между группами. Мы начали играть в городских турнирах, помню, что ездили на матч в Молодечно.

Израиль Бельский проводит тренировку (фото из архива Михаила Бельского)

Какие турниры того времени больше запомнились?

Хорошо запомнила первый выезд за пределы республики – в 1959 году мы поехали на матч в Вильнюс. Я играла на третьей доске. Известный игрок Яков Шаус писал, что запомнил меня серьезной девочкой в пионерском галстуке (улыбается).

В 1962 году на командном юношеском первенстве СССР впервые была введена доска девушек. Меня включили в команду Беларуси, еще в нее входили Толик Гантварг, Яша Гандлин из Бобруйска и Левин (плохо его помню).

Севастополь, 1962 год

Соревнования проходили в Севастополе. Мы не попали в тройку, но я заняла первое место на доске. Играли Ираида Спасская, Таня Степанова, другие сильные девочки. Мы жили со Спасской вместе, подружились. Помню, что выиграла у нее в варианте дебюта «Тычок с hg3», который показал Бельский. Еще запомнилось, что тех, кто сыграл хорошо, после турнира на несколько дней оставили в Севастополе. И с нами занимался Зиновий Цирик, он показал много шашечных красот.

После школы вы поступили на математический факультет Белгосуниверситета, который в то время славился своими шашистами.

Самое интересное, при поступлении я не говорила, что шашистка, и только на собеседовании после сдачи экзаменов познакомилась с Геннадием Дробушевичем, который тогда развернул в университете большую шашечную работу, создал клуб, проводил соревнования среди факультетов. Много девочек стало заниматься шашками, та же Аня Хапалюк. Сборная БГУ выигрывала всесоюзные соревнования среди ВУЗов. За команду играли Юра Струк, Яша Кухарчук, Геннадий Хацкевич, Нёма Авербух, Семен Марголин. Потом на факультет пришли Гантварг, Беляевский, Агашин.

Поступить было непросто несмотря на то, что у меня была серебряная медаль и я не сдавала профилирующие предметы. Просто в тот год была реформа образования и два выпуска (10-й и 11-й классы) поступали вместе, был большой конкурс.

Где вы работали после окончания университета?

Хотя шашки отнимали много времени, я неплохо училась. Поэтому была распределена в ЦНИИТУ (Центральный научно-исследовательский институт организации и техники управления), куда было непросто попасть. Работала в лаборатории материально-технического снабжения. Приходилось тяжело, мы ездили в командировки по всему Союзу, занимались автоматизацией сбора потребностей заводов и фабрик для производства. Использовали язык программирования Кобол. Он, кстати, потом пригодился мне и в Израиле.

На работе в ЦНИИТУ

Так что я была нетипичной для того времени спортсменкой высокого уровня. Не переезжала с турнира на турнир, почти не появляясь на работе. В начале года я приходила к руководству лаборатории и называла сроки, в которые меня нужно будет отпустить на соревнования – обычно это были только финал Союза и командный Кубок СССР. На первенства обществ, профсоюзные турниры я ездила в отпуске. В белорусских турнирах играла без отрыва от работы. Если проводились сборы перед важными соревнованиями, то приезжала на них вечером после работы.

Вы 13 раз выигрывали чемпионат Беларуси среди женщин. Помните свою первую победу в 1965 году?

Как-то она не запомнилась. Помню, что основными соперницами тогда были Таня Коган, Лиля Лесина, Волошина, Валя Ковзан. Потом уже боролась с Людой Сохненко, Аней Хапалюк, Зиной Белкиной. В конце 1980-х сильно играла Антонина Захарова.

Призеры чемпионата БССР, середина 1960-х годов

Больше запомнилось, как в 1965 году меня первый раз взяли играть за сборную БССР. Это была Спартакиада профсоюзов Москвы, Ленинграда и союзных республик. Я еще училась в университете. Раньше наша команда не была среди лидеров, а здесь мы вышли в финал, начали там выигрывать и перед последним туром, в котором играли с Украиной, шли на первом месте. Я проиграла Твердохлеб (Агафоновой), сильно расстроилась, ушла. Но вечером в гостинице встретила наших ребят и оказалось, что мы заняли 3-е место. Это был большой успех. В составе были Аркадий Плакхин, Макс Шавель, Юрий Файнберг, тренером ездил Марк Геллер.

Вообще я была командным игроком. Всегда играла за республику, за свое спортивное общество. Сначала это был «Буревестник», потом перешла в «Урожай». И команды всегда выступали хорошо, побеждали, становились призерами.

Сборная БССР победила в Кубке СССР, 1980 год

Первое золото чемпионата СССР запомнилось, наверное, лучше?

Да, очень хорошо помню его. Это был 1973 год. Я не должна была участвовать в этом чемпионате, т.к. в первенстве республики мы поделили первое место с Людмилой Сохненко, но у нее был лучше коэффициент. А БССР давалось только одно место. И мы с подругой пошли в водный поход по Карелии. В один день плывем по озеру, а со встречной лодки спрашивают, нет ли среди нас Лены Соркиной. Все рты открыли от удивления (улыбается). Оказалось, что республике выделили еще одно место в союзном чемпионате и меня начали разыскивать. А друг ленинградской шашистки Людмилы Григорьевой (Петровой) тоже был в Карелии в походе, так меня и нашли. Я еще успела дать сеанс ленинградским ребятам, у них было три шахматные доски. Такая вот получилась подготовка к чемпионату. Иногда полезно разгрузить голову, переключиться на что-то другое.

Вернулась в Минск, оттуда поехала в Симферополь. Еле удалось достать билеты, было лето. Чемпионат проводился по экспериментальной системе. Сложно было считать очки, отрывы.

Чемпионат СССР 1973 года

Справочно: Подсчет очков проводился по системе Семёнова-Сорокина: за победу над мастером спорта начислялось 10,5 очка, над кандидатом – 9 очков, за ничью с мастером спорта давалось 7,5 очков, за ничью с кандидатом – 6 очков. За поражение от мастера спорта присваивалось 4,5 очка, а от кандидата – 3 очка (журнал «Шашки», 1973 год № 11).

Алевтина Лазаренко была то ли неподтвержденным мастером, то ли только выполнила мастера, но его еще не присвоили. Она считалась кмс и ей проще было набирать очки. Я имела отрыв перед последним туром и играла с 4-кратной чемпионкой СССР Ираидой Спасской. После победы Лазаренко над Цине стало понятно, что мне нужна только победа. И в конце партии, когда увидела выигрыш, долго не могла сделать ход, все проверяла, чтобы не выпустить. Потом, кстати, подсчитали результаты по обычной системе и получилось, что я выиграла бы и при ней.

Чемпионат СССР 1973 года. Закрытие

В том чемпионате хорошо сыграла и Люда Сохненко, она стала четвертой. Тренером с нами ездил Геннадий Хацкевич. Я знала его еще по университету. Хацкевич помогал готовиться к соперницам. У него была феноменальная память, знал много вариантов.

Второй раз вы выиграли чемпионат СССР через два года в Одессе.

Эта победа запомнилась меньше, как-то более буднично все прошло. Не было такой предыстории, как в 1973 году. Вообще, я пропустила только три финала Союза. Дебютировала в 1964 году в Уфе и сразу попала в десятку. Последний раз сыграла в 1990 году в Кишиневе. Кроме двух золотых медалей, еще дважды была второй и один раз третьей. Редко не попадала в десятку сильнейших.

Чемпионат СССР 1968 года. За партией наблюдает Зиновий Цирик

Вам не было обидно, что тогда звание гроссмейстера не присваивалось женщинам?

Да нет. Как-то не думала в то время про это. В Израиле мне присвоили звание национального гроссмейстера, но я всегда говорю, что я мастер спорта СССР.

Расскажите про переезд в Израиль.

Мы переехали в сентябре 1991 года – я, муж Владимир, сын Виктор и мама. Сначала мы жили в городе Кирьят-Оно, недалеко от Тель-Авива. Первые два года были тяжелыми, сложно было найти работу. Все смотрели на возраст, не хотели даже читать резюме. Пришлось в анкетах омолодить себя на два года (улыбается). Тогда хотя бы начали смотреть документы.

Переломным стал 1993 год. Мы тогда переехали в Петах-Тикву, где купили квартиру. А я параллельно успешно сдала сложный экзамен – психометрию. И меня взяли на работу в вычислительный центр банка «Леуми». Через два года сократили весь наш отдел. Я перешла в кредитную компанию «Исракарт» – самую крупную в Израиле. Там отработала почти 20 лет. Ушла на пенсию в 72 года, на 10 лет позже, чем можно было.

Вы продолжили играть в шашки после переезда, стали секретарем Израильской федерации шашек.

Да, тогда в Израиль переехало много сильных шашистов, в том числе из Беларуси. Проводится много турниров. 12 раз становилась чемпионкой Израиля. Продолжаю играть и сейчас. 25 февраля буду участвовать в чемпионате Израиля среди женщин.

Соревнования в Израиле

Через какое-то время начала ездить на соревнования за границу. Первым турниром был чемпионат Европы в Саарбрюккене в 2006 году. Была на Всемирных интеллектуальных играх в Пекине в 2008 году и в Лилле через четыре года. Приятно было там встретить многих знакомых шашистов после долгого перерыва. Потом ездила на чемпионаты в Санкт-Петербург. Часто играла в ветеранских чемпионатах мира и командных соревнованиях в Болгарии.

Как сейчас вы живете?

Живем с мужем в Петах-Тикве. Семья сына – в Кирьят-Оно. У меня четыре внучки. Старшая – Цвия – отслужила в армии и готовится к сдаче психометрии, которая нужна для поступления в университет. Михаль сейчас служит в армии, Рахель учится в 10-м классе, Талия – в 5-м классе.

Часто приезжали в Минске после переезда?

Три раза. В 2007 году с другими воспитанниками Дворца пионеров проведали нашего первого тренера Израиля Самойловича Бельского.

С первым тренером Израилем Бельским и его воспитанниками в Минске, 2007 год

Какие места родного города вспоминаете?

Минск – очень красивый город. В первую очередь вспоминаются те места, где прошло детство. Это район Оперного театра, школа. Когда еще ходили в детский сад, нас водили на спектакль про доктора Айболита. Помню, потом папа показал мне актера, исполняющего роль Бармалея, и я его боялась, когда встречала на улице (улыбается).

Фото из архива Елены Соркиной

Не так давно узнал, что на склоне лет мэтр белорусских шашек Аркадий Венедиктович Рокитницкий (1911-2004) – заслуженный тренер БССР, мастер спорта, чемпион Беларуси по русским шашкам 1952 и 1954 годов, многолетний директор Республиканского шахматно-шашечнога клуба, ведущий шашечного клуба “Белыя і чорныя” на белорусском телевидении на протяжении 37 лет, автор восьми книг – долго жил в семье Абрамовых. Борис Аркадьевич и София Павловна любезно поделились своими впечатлениями и рассказами этого разностороннего человека о своей долгой жизни.

Борис и София Абрамовы

Б.А. Я познакомился с Аркадием Рокитницким в 1967 году, когда первый раз пришел в клуб. Он тогда находился на улице Змитрока Бядули. Проходил полуфинал первенства г.Минска, и я сыграл удачно, вышел в финал. Каким-то образом удалось поймать на простую комбинацию Владимира Беляевского. С Марком Шульманом играл, как оказалось позже, проигрышный вариант в “Жертве Кукуева”, но … выиграл. В финале оба взяли реванш, но тем не менее я выполнил норму кандидата в мастера. Мне сам Рокитницкий выдал билет и значок кандидата в мастера и пожелал выполнения нормы мастера спорта.

Аркадий Рокитницкий за доской, 1953 год. Фото В.Гундорина ("Физкультурник Белоруссии") из фондов БГАКФФД

Аркадий Венедиктович жил у нас на квартире 12 лет. В 1988 году умер мой отец, и освободилась комната. Мы не собирались ее сдавать. Но сначала ко мне на квартиру попросился Иван Езубчик. Он тогда развелся с женой из-за тещи, она была недовольна, что он шашками занимается и мало зарабатывает. Может и другие причины были. Мы уже договорились с Езубчиком. Но потом он сказал, что ему выделяют квартиру. А через какое-то время пришел А.Рокитницкий и попросил взять его на квартиру. Заселился он к нам в 1989 году, было ему тогда 78 лет.

Рокитницкий в 60 лет ушел из семьи. Оставил жене квартиру и все, что было. Первое время ночевал в клубе. Потом жил на разных квартирах, около 10 лет у Леонида Шапиро, очень хорошо о нем отзывался.

С.П. Он когда к нам переехал, сказал мне так: “Софья Павловна, я вам буду платить за свое проживание 45 рублей. Больше не могу, а меньше стыдно”.

Б.А. В тот момент это была обычная сумма, но вскоре началась инфляция. Потом Аркадий Венедиктович предлагал увеличить плату, т.к. понимал, что она уже ничтожно мала. Мы сказали, что не надо. Он согласился и сказал: “Пусть хоть на свет будет, чтобы не было так, что я из милости у вас живу”.

С.П. Никогда не принимал угощений. Говорил, что когда люди сидят за одним столом, то начинаются родственные отношения, а потом и ссоры: “А я вас так уважаю и так мне у вас хорошо, что я не хочу из-за еды потерять эти замечательные отношения. Я боюсь ставить их под угрозу, мало ли что бывает”. Он никогда даже не ел на кухне. Мы ему предлагали, но он все уносил к себе в комнату. Основная его пища была – хлеб, картошка в мундирах, яйца и овощные консервы. Очень худощавым был, но крепким. Чувствовалась спортивная закалка. Больше всего он боялся нам какие-то неудобства создать. Поэтому, несмотря на наши предложения, он не пользовался ванной. Признавал только баню и парилку, а летом каждый день, если позволяла погода, пропадал на Комсомольском озере. Делал он это ради сына Вити, потому что тот с детства болел эпилепсией. Жена считала, что это бог наказал их за то, что А.Рокитницкий ей якобы изменял. Тот все отрицал. Еще у них была старшая дочь Лариса, 1945 г.р. Вообще он очень скромно жил. Все деньги передавал сыну и через него жене. За все время, которое он у нас жил, не купил ничего из одежды.

Б.А. Рокитницкий рассказывал много интересного о своей жизни.

Оказывается, в детстве его звали Казимир, Казик. А когда отношения с Польшей ухудшились, начали звать Аркадий.

Отец его до революции работал в управлении Либаво-Роменской железной дороги. Занимал большой пост – был начальником дороги и товарищем (помощником) министра путей сообщения. Аркадий Венедиктович долго прятал портрет отца, гражданского генерала с одним эполетом.

Здание управления Либаво-Роменской железной дороги в Минске. Фото holiday.by

С.П. Рокитницкий мне рассказывал, что его отец дружил с Янкой Купалой и они часто играли в шашки. Он говорил: “Представляете, вот эта задница сидела на коленях у Купалы”.

После начала Первой мировой войны они всей семьей переехали в Полтавскую губернию. Вернулись в Минск в 1925 году. Жилось тогда непросто. Вместе с другими подростками ходил работать на Татарские огороды, убирали морковку.

Б.А. До войны А.Рокитницкий работал на заводе Октябрьской революции. И к Первомайской демонстрации их завод из фанеры сделал огромную фигуру Мао Цзэдуна. Она была метров 10 высотой, одна голова двухметровая. Клеили ее, сбивали рейками из кусков фанеры. Целая бригада этим занималась, Рокитницкий был за художника, рисовал портрет Мао. И вот, как раз в тот момент, когда они везли на велосипедах эту громадную фигуру мимо трибун у Дома правительства, от порыва ветра отвалилась голова Мао. Но группа по инерции продолжила движение с колонной демонстрантов.

Всех сразу задержали. Рокитницкий рассказывал, что сидел в “кувшинке” – подвале во внутреннем дворе НКВД, где камеры шли по кругу в несколько этажей. На допросе сказал: “Я ведь только рисовал”. В ответ: “Больше рисовать не будешь”. И защемили пальцы руки в дверях. Пытались выбить показания, что это было заранее спланированная акция их группы. Но повезло, его спас отец девушки, с которой Аркадий Венедиктович тогда встречался. Он занимал высокий пост в органах, и девушка уговорила отца помочь. До конца жизни у Рокитницкого был скрюченный указательный палец на правой руке. А тот парень, который крепил куски фанеры, пропал и больше его никто не видел. Не думаю, что Аркадий Венедиктович выдумал эту историю.

С.П. Еще он рассказывал, как учился на творческих курсах при Купаловском театре. После их окончания он попал в труппу театра. Правда, через несколько месяцев понял, что денег не хватает, нужно кормить семью и пошел работать на завод. Но знакомство со многими актерами Рокитницкий сохранял всю жизнь. Уже на девятом десятке рассказывал, как известная актриса Галина Макарова звала его перебраться к ней. А он отшучивался: “Это чтобы весь Минск смеялся над нами?” Но все время ходил к ней в гости. Звал ее Макариха.

Народная артистка СССР Галина Макарова

Б.А. Первый раз женился Аркадий Венедиктович еще до войны, детей не было. Во время войны жена сошлась с кем-то другим. Ей сказали, что муж погиб, а он был тяжело ранен. Про войну он не рассказывал. Только про освободительный поход 1939 года. Как положили всю его роту во время штурма высоты. И когда они ее с такими потерями взяли, оказалось, что высоту удерживали всего три солдата польской армии с пулеметом.

Рассказывал, что после войны в Минске встретил сослуживца Виктора Ливенцева – партизана, друга Машерова. И тот предложил ему отвечать за шахматы и шашки в республике. Потом у Рокитницкого даже было удостоверение заслуженного тренера БССР под номером 1.

Вспоминал про сильнейших белорусских шашистов довоенного времени. Братья Круталевичи были его родственниками. Помню, что Рокитницкий со слов Александра Круталевича говорил, что его брат Борис, первый белорусский мастер, похоронен за Дворцом искусств. Там, где сейчас малая сцена филармонии. На горке, на которой потом поставили радиоглушители. Рокитницкий пытался найти могилу, но не смог.

Про Илью Гордона говорил, что тот жил в Троицком предместье и по праву считался сильнейшим шашистом Беларуси. Отец его был знаменитым на весь Минск зубным врачом.

Аркадий Венедиктович хорошо знал три языка – русский, белорусский и украинский. И не путал их, говорил чисто. Его старший брат был преподавателем белорусского языка. Рокитницкий приходил после эфира своей передачи “Белыя і чорныя” и звонил брату, который всегда смотрел программу: “Ну колькі я памылак зрабіў?” Тот ему: “Сем!” (улыбается). Тогда все программы на телевидении выходили в прямом эфире. Аркадий Венедиктович серьезно готовился к каждой передаче, чтобы все без сучка и задоринки прошло. Он рассказывал, что был первым ведущим на нашем телевидении, который ведет передачу на белорусском языке. Я помню тот момент, когда первый раз его передачу пустили в записи. Он пришел к нам и спросил, можно ли включить телевизор и посмотреть. И только тогда он впервые увидел себя на экране со стороны.

На съемке передачи "Белыя і чорныя". Из архива РЦОП по шахматам и шашкам

Способности к языкам у Рокитницкого определенно были. В молодости он понимал идиш на слух, ходил даже в еврейский театр на спектакли.

Около нашего дома был рынок. Туда однажды приехали украинцы торговать свининой. И Аркадий Венедиктович, услышав украинскую речь, сразу понял, что они “з-під Полтавы”. И сам по-украински заговорил с ними так, что они подумали, что он там родился. И подарили ему мясо.

С.П. Когда А.Рокитницкий был уже в почтенном возрасте, ему потребовалось получить право преподавать в школе. В 89 (!) лет ему в Министерстве образования устроили экзамен, который он с успехом выдержал, и сильно удивил комиссию своими знаниями, чем весьма гордился. Сказалось и владение актерским искусством, и знание языков.

Аркадий Рокитницкий. Из архива РЦОП по шахматам и шашкам

Б.А. Сын Виктор обладал прекрасным голосом (тенор), закончил музыкальную школу, был принят в труппу театра Музкомедии. Но случилось несчастье – приступ эпилепсии прямо на сцене во время выступления. После увольнения сына из театра Аркадий Венедиктович помог ему стать преподавателем шашек в школе, где работал сам. Виктор был мастером спорта, как и отец.

Он был достаточно нервным человеком. И через несколько лет работы в школе один пацан довел его до белого каления. Виктор схватил его за шиворот и лбом открыл двери. Директор школы пытался замять возникший скандал, но не получилось. Создали комиссию, которая решила, что этот случай произошел из-за отсутствия у Виктора педагогического образования, его уволили. Установили порядок, по которому и тренерам по шашкам требовалось сдавать экзамен по педагогическим знаниям. Вот почему Рокитницкому пришлось его сдавать в Министерстве.

С.П. Жил Аркадий Венедиктович у нас до 2000 года. Тогда наша дочка вышла замуж, и я нашла ему квартиру в районе проспекта Пушкина. Но потом он оттуда ушел и сам нашел жилье. И на этой второй квартире у него произошел конфликт с хозяйкой.

Б.А. В комнате у него хранился ворох документов – вырезки из газет, все отделы, которые он вел в газетах и журналах, книги. И Рокитницкий, видно, среди всего этого спрятал свою пенсию и не мог ее найти. Из-за этого у него с хозяйкой квартиры произошел крупный скандал, после которого он оказался в больнице. Так рассказывал Леонид Витошкин со слов хозяйки. Он приехал в Минск и пытался найти редчайшую книгу Петрова 1827 года, которая была у Рокитницкого в единственном экземпляре в Беларуси. Хозяйка ему сказала, что выбросила весь “мусор”, как называла библиотеку Аркадия Венедиктовича. Вероятно, так пропала и ценнейшая библиотека Александра Круталевича, которую после его ареста в 1936 году, жена передала Рокитницкому.

С.П. Тогда еще умер сын Виктор, и Аркадию Венедиктовичу стало очень плохо. Это был примерно 2002 год. И я его за руку повела во вторую больницу, в лечкомиссию. Как участника войны врачи определили Рокитницкого в госпиталь ветеранов войны в Боровлянах, чтобы он пришел в себя. Я его там навещала. У меня, как у директора организации, была служебная машина, и я могла забрать его и привезти куда надо. Но врач госпиталя после выписки отправил Аркадия Венедиктовича по месту прописки. Так он в очень плохом состоянии оказался в своей старой квартире на улице Опанского в проходной комнате, ему отдельную комнату даже не дали. Мы там его навестили. Он лежал на диване, висел какой-то ковер. Когда я это увидела, мне стало жутко. Рокитницкий так и умер в этой квартире. Мы организовали прощание с ним, собрали шашистов. Оно проходило в крематории. Дочка участия в организации похорон не принимала.

Б.А. Старший брат Рокитницкого, которого мы уже вспоминали, умер в возрасте 93 лет. И Аркадий Венедиктович сказал: “Я тоже умру в 93 года”. Это было лет за пять до его смерти. Так и произошло, умер Аркадий Венедиктович Рокитницкий в 2004 году в возрасте 93 лет.

17 сакавіка 1938 года нарадзіўся Генадзь Антонавіч Драбушэвіч – заслужаны трэнер БССР (1968), майстар спорту СССР. У 1960-70-х гадах узначальваў Беларускую федэрацыю шашак. Працаваў выкладчыкам у Белдзяржуніверсітэце, у 1973 годзе назначаны загадчыкам створанай кафедры агульнага праграмавання факультэта прыкладной матэматыкі. Кандыдат фізіка-матэматычных навук, аўтар кніг па праграмаванні. Пайшоў з жыцця 19 сакавіка 2001 года.
Фотагалерэя далей.

Фотагалерэя

Фатаграфіі 1-6 прадастаўлены жонкай Г.А.Драбушэвіча Любоўю Фёдараўнай.
Фатаграфіі 7-9 - НАРБ, ф. 1163, воп. 1, спр. 1292, арк. 37-38.

13 траўня споўнілася 110 гадоў з дня нараджэння Мацвея Яфімавіча Рабіновіча – чэмпіёна Беларусі па рускіх шашках 1947 і 1948 гадоў.

Фота з сайта "Память народа"

Нарадзіўся ён у Быхаве, інфармацыі пра дзіцячыя і юнацкія гады няма. Вядома толькі, што шашкамі Мацвей Рабіновіч пачаў займацца ў 19 гадоў. Верагодна, у гэты час ён ужо жыў па-за межамі БССР, бо ў даваенны час у беларускіх турнірах не ўдзельнічаў.

Упершыню на старонках шахматна-шашачнай газеты “64” яго прозвішча сустракаецца ў кастрычніку 1936 года. У Маскве праходзіў першы Усесаюзны турнір ЦК Саюза выдавецкіх работнікаў. Мацвей Рабіновіч быў самым маладым удзельнікам і меў толькі другую катэгорыю. Нягледзячы на гэта, ён паказаў добрую гульню і падзяліў 2-3 месцы з вядомым майстрам Мікалаем Кукуевым -
https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%83%D0%BA%D1%83%D0%B5%D0%B2,_%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B9_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 -, прызёрам першых двух чэмпіянатаў СССР. Удалы выступ у гэтым турніры дазволіў Рабіновічу атрымаць першую катэгорыю і ў наступным годзе прыняць удзел у паўфінале Усесаюзнага прафсаюзнага першынства, які праходзіў у Магнітагорску. Згуляў, праўда, у ім ён не вельмі добра і ад выхаду ў фінал быў далёка.

У лютым 1940 года Мацвей Рабіновіч быў прызваны ў армію, у Закаўказскую ваенную акругу. Відаць, магчымасць займацца шашкамі захавалася. Ён нават прыслаў у "64" канчатак партыі камандных спаборніцтваў са сваім аналізам.

"64. Шахматно-шашечная газета" 1941 год № 13

Падчас вайны служыў інтэндантам сапёрнага батальёна і ў рэдакцыі газеты “Красный кавалерист”.

Пасля дэмабілізацыі летам 1946 года Мацвей Рабіновіч месцам жыхарства выбраў Гомель, дзе пачаў працаваць на радыё ў рэдакцыі апошніх вестак. Шмат займаўся грамадскай дзейнасцю – узначальваў гарадскую шахматна-шашачную секцыю, уваходзіў у склад рэспубліканскай. Вёў шашачны гурток у гомельскім Палацы піянераў, судзіў спаборніцтвы.

У красавіку 1947 года ў Мінску прайшоў першы пасляваенны чэмпіянат Беларусі па рускіх шашках. Мацвей Рабіновіч набраў на паўачка больш за Барыса Берлінкова -
https://telegra.ph/110-gado%D1%9E-tamu-naradz%D1%96%D1%9Esya-Ber-Barys-Berl%D1%96nko%D1%9E-12-24 - і стаў пераможцам.

НАРБ, ф. 934, воп. 1, спр. 252, арк. 37

Лепшым ён стаў і ў чэмпіянаце наступнага года, не прайграўшы ні адной партыі і апярэдзіўшы сярэбранага прызёра на адно ачко. Рабіновіч быў узнагароджаны дыпломам, сярэбраным жэтонам чэмпіёна БССР і грашовым прызам у 1 000 рублёў.

Чэмпіянат Беларусі 1948 года. Партыя з бронзавым прызёрам Ізраілем Бельскім

У 1948 годзе разам з Дзянісам Гардзевічам яны сталі першымі беларускімі кандыдатамі ў майстры спорту.

У 1951 годзе Мацвей Рабіновіч яшчэ раз узняўся на п'едэстал першынства рэспублікі, на гэты раз на трэцюю прыступку. Некалькі разоў ён удзельнічаў у паўфіналах чэмпіянату СССР. Вялікага поспеху дасягнуў на Усесаюзным камандным першынстве прафсаюзаў 1953 года. Выступаючы за каманду ДСТ "Будаўнік", Рабіновіч стаў лепшым на чацвёртай дошцы.

Пайшоў з жыцця Мацвей Яфімавіч заўчасна, у 40 гадоў. Пахаваны на Прудкоўскіх могілках у Гомелі.

Дададзена 12.06.2023. У фотаальбоме Ізраіля Бельскага пад здымкам іх партыі 1948 года рукою напісана "Погиб". Па словах Барыса Плоткіна Мацвей Рабіновіч загінуў у аўтамабільнай аварыі.

Фота з сайта "Мицват Эмет"

4 чэрвеня споўнілася 90 гадоў з дня нараджэння Макса Абрамавіча Шавеля (04.06.1933 – 13.12.2014). Ён быў першым беларускім пасляваенным майстрам спорту, першым жа ў рэспубліцы стаў міжнародным майстрам. Дзевяць разоў выйграваў чэмпіянаты Беларусі па стаклетачных шашках, пяць разоў быў прызёрам чэмпіянатаў СССР. У 1990 годзе разам з сям’ёю пераехаў у Ізраіль.

1955 год. Фота В.Гундорына ("Фізкультурнік Беларусі"). БДАКФФД

Невялікія замалёўкі пра Макса Шавеля на падставе архіўных дакументаў:

1.Першы турнір 13-гадовага Шавеля – спаборніцтвы школьнікаў Мінска ў жніўні 1946 года.

Напрыканцы жніўня 1946 года адбыўся турнір школьнікаў горада Мінска па шашках. Адметны ён тым, што стаў першым у жыцці для нікому не вядомых тады хлапчукоў Макса Шавеля і Вілія Астрынскага. Пазней Макс Абрамавіч стаў адным з мацнейшых ігракоў СССР у стаклетачныя шашкі, Вілій Сямёнавіч перамог у чэмпіянаце Беларусі па рускіх шашках 1951 года.

Турнір быў прысвечаны пачатку навучальнага года і сабраў 17 школьнікаў.

НАРБ, ф. 934, воп. 1, спр. 204, арк. 37

На папярэдняй стадыі іх разбілі на дзве групы, з кожнай у фінал выйшлі па пяць лепшых. Мяркую, што фаварытам лічыўся Аляксандр Майскі, які ў студзені 1946 года стаў чэмпіёнам БССР сярод юнакоў. Ён, аднак, заняў толькі пятае месца, а потым стаў вядомым спартыўным журналістам, доўга працаваў у “Фізкультурніку Беларусі”. Прымаў удзел у турніры і Міхаіл Соркін – старэйшы брат Алены Соркінай, які пазней і зацікавіў шашкамі будучую 2-разовую чэмпіёнку Саюза і 13-разовую чэмпіёнку Беларусі. Ну а перамог Давід Брэгман.

НАРБ, ф. 934, воп. 1, спр. 204, арк. 24

Па выніках турніру Шавелю і Астрынскаму была прысвоена чацвёртая катэгорыя. Так пачынаўся іх доўгі шлях у шашках.

НАРБ, ф. 934, воп. 1, спр. 204, арк. 47

2.Эцюд Макса Шавеля, які быў прызнаны лепшым на першым Усебеларускім конкурсе па шашачнай кампазіцыі.

Ліст Макса Шавеля з эцюдам пад дэвізам "Ищи этюд в партии", дасланы ім на І Усебеларускі конкурс па шашачнай кампазіцыі, які праводзіўся ў 1952-53 гадах.

НАРБ, ф. 934, воп. 1, спр. 620, арк. 209

Гэтаму эцюду быў прысуджаны першы прыз.

"Фізкультурнік Беларусі" 1953 год № 42

3.Дакументы, якія падаваліся ў лістападзе 1953 года для прысваення 20-гадоваму Максу Шавелю звання “Майстар спорту СССР”.

Вырашала ў той час Масква, прыйшлося пачакаць да 22 мая 1954 года.

НАРБ, ф. 934, воп. 2, спр. 28, арк. 2

НАРБ, ф. 934, воп. 2, спр. 28, арк. 265

НАРБ, ф. 934, воп. 2, спр. 28, арк. 267
НАРБ, ф. 934, воп. 2, спр. 28, арк. 267 абарот

НАРБ, ф. 934, воп. 2, спр. 28, арк. 271

Такім чынам, Шавель стаў трэцім уладальнікам гэтага звання ў гісторыі беларускіх шашак. На той час БССР больш за дзесяць гадоў не мела майстра спорту па шашках. Першы беларускі “маэстра” Барыс Круталевіч памёр маладым ад сухотаў у 1928 годзе. Другі – 10-разовы чэмпіён Беларусі Ілля Гардон – загінуў на Ленінградскім фронце падчас Другой сусветнай вайны.

У далейшым Макс Шавель неаднаразова быў прызёрам чэмпіянатаў СССР па стаклетачных шашках, стаў першым у Беларусі міжнародным майстрам.

У 1990 годзе Шавель з сям'ёй пераехаў у Ізраіль. Дарэчы, яго жонка Рая – дачка вядомага яўрэйскага паэта і пісьменніка Мойшэ Кульбака -
https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%B9%D1%81%D0%B5%D0%B9_%D0%A1%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D0%B2%D1%96%D1%87_%D0%9A%D1%83%D0%BB%D1%8C%D0%B1%D0%B0%D0%BA -, яна да гэтай пары пражывае ў Ізраілі. І Кульбак, і бацька Макса Шавеля былі расстраляны ў 1937 годзе.

Часопіс "Мишпоха"

4.Шавель у VI чэмпіянаце СССР па стаклетачных шашках, які праходзіў у 1960 годзе ў Мінску.

Фота Г.Бегуна (БелТА). БДАКФФД

4 мая 1960 года. Макс Шавель – Барыс Шкіткін. Партыя закончылася ўнічыю. Па выніках турніру беларускі майстар стаў бронзавым прызёрам, заваяваўшы свой чацвёрты медаль чэмпіянату СССР. Цікава, што пяты, і апошні, медаль Шавель выйграў праз доўгія 16 гадоў.

Табліца VI чэмпіянату СССР па стаклетачных шашках. Вікіпедыя

І некалькі спасылак.

Серыя артыкулаў чэмпіёна свету Тона Сейбрандса пра творчасць Макса Шавеля да яго 60-годдзя.
https://drive.google.com/drive/folders/1XhnCT-RSSKYMxK1m3RJ3IgIc9zZ0ccNW

Артыкул Якава Шауса ў часопісе “Шашечный Израиль” да 80-годдзя Макса Шавеля.
https://docs.google.com/document/d/1zBvbQhmOxxP_pGWyMopXE2dWR6ZdLgo2/edit?fbclid=IwAR3PFv0TT8vrqPvsUicfD7_6x5nTFrh5opjIzxSlWeRZQAr46-xAHnT7e6g

10 июня исполнилось 100 лет со дня рождения Израиля Самойловича Бельского (10.06.1923 - 15.12.2014), который за 16 лет работы в Минском Дворце пионеров подготовил целую плеяду известных белорусских шашистов - Гантварга, Соркину, Геллера, Каца, Файнберга, Беляевского, Агашина, Коган, Семенова, Прияткина, Раскину, Чеховского, Плоткина, Полянского, Белорицкого и многих других.
Виталий Анисько подготовил серию статей к этой дате:
Воспоминания учеников Израиля Бельского.
Победа сборной БССР в командном юношеском первенстве Советского Союза 1956 года.
Как Израилю Бельскому не присвоили звание заслуженного тренера БССР.
О работе Израиля Бельского в Минском Дворце пионеров.

К 100-летию со дня рождения Израиля Самойловича Бельского (10.06.1923 - 15.12.2014) пообщался с его воспитанниками Еленой Соркиной, Михаилом Кацем, Борисом Плоткиным, Вячеславом Полянским. Попросил вспомнить о своем наставнике, рассказать о тренировках в кружке Минского Дворца пионеров. Воспоминания Анатолия Гантварга приводятся по его книге “50 поединков на 100 клетках” (1986 г.).

Анатолий Гантварг, 4-кратный чемпион мира по стоклеточным шашкам, заслуженный мастер спорта СССР, международный гроссмейстер

Заканчивался 1959 год. В Минске во Дворце пионеров проходил чемпионат СССР по русским шашкам. Необычная картина шашечных баталий захватила меня.

За столиками сидели погруженные в игру люди. Меня поразило, как долго думают они над каждым ходом. Пытаясь понять причины их медлительности, я всматривался в позиции, казавшиеся мне не особенно сложными. Вдруг поймал на себе заинтересованный взгляд незнакомого мужчины.

– Интересно? – спросил он. Я кивнул.

– Хочешь заниматься шашками?

– Да.

– Пошли.

Я оказался в небольшой комнате, где за досками сидели ребята моего возраста. Руководитель кружка Израиль Самойлович Бельский предложил мне решить несколько комбинаций. Смысл задания понял не сразу. Из своей скромной практики знал, что можно отдать одну шашку и сбить несколько. Я считал это своим открытием и очень им гордился. Но то, что можно несколько ходов подряд отдавать свои шашки, а потом эффектно снять еще больше шашек противника, меня поразило. Выбор был сделан.

С благодарностью вспоминаю своего первого наставника. И.С. Бельский умел создать на занятиях творческую и одновременно непринужденную атмосферу. Тренировались два раза в неделю. Этих дней я ждал как праздников.

Сегодня с детьми занимаются многие известные тренеры. У них интересная методика, они стремятся дать ученикам в течение тренировки как можно больше информации. Занятия предельно насыщенны. Конечно, сейчас иные требования, возросла конкуренция и даже при наличии способностей успехов добиться нелегко. И все же мы занимались легче, веселей, без такого напряжения.

Бельский был неплохим шашистом. В те годы в русских шашках начинался теоретический бум. Мы оставались в стороне от него. Наш тренер, к счастью, был практиком. Прежде всего стремился обучить основам позиционной игры. “Лучше слабый центр, чем сильные фланги”, – любил повторять он. Теперь, вспоминая свои первые шаги, понимаю, что, хотя Бельский и не ставил такой задачи, его система подготовки, стиль игры закладывали фундамент для перехода на большую доску, где значение центра резко возрастает.

В кружке И.С. Бельского занимались М. Кац, А. Чеховской, Е. Соркина, В. Беляевский, Б. Агашин, В. Белорицкий. Нет необходимости перечислять их успехи. Не менее важным достижением Бельского, чем спортивные достижения учеников, явилась та тренерская эстафета, которую он передал А. Чеховскому, М. Кацу. Конечно, Бельский не задумывался об этом, но его обаяние, человеческие качества оставили в душе учеников представление о тренерской работе как о занятии увлекательном и благородном.

Да, очень важно, какие люди стоят в начале твоего пути. Глядя сегодня на молодых мастеров, зачастую не по возрасту практичных и за доской, и в жизни, я, отнюдь не склонный к “стариковской” идеализации былых времен, всегда вспоминаю бескорыстное, рыцарское отношение к шашкам своего первого тренера. Бельский был очень принципиален, спорта без борьбы не признавал и этому учил своих воспитанников. С первых шагов они знали, что надеяться надо только на трудолюбие, упорство, волю. Бельский не получил никаких званий за свою тренерскую работу, но есть ли бóльшая награда, чем любовь, преданность, уважение и благодарность учеников.

Михаил Кац, заслуженный тренер СССР, международный гроссмейстер

Я начал заниматься у Израиля Самойловича в 1960 году. Довольно поздно, мне уже исполнилось 12 лет. Есть такая 5-я школа на Автозаводе, мы все из нее – Саша Чеховской, Толя Гантварг (он на класс младше). Чеховской провел первенство шестых классов, это был мой первый турнир. Я там второе место занял. И первый раз в жизни заплакал, потому что проиграл Люде Куприной – девочке, сидящей со мной за одной партой – и не взял первое место. Потом первенство школы прошло. А Гантварг уже занимался шашками во Дворце пионеров. Мы с ним были знакомы по летнему лагерю, примерно с 10 лет. И мы поехали во Дворец пионеров. Трамваем до парка Горького и потом пешком наверх. Так я начал заниматься.

У Израиля Самойловича было обаяние такое. Самое главное, что он сделал – это привил нам любовь к шашкам. Я думаю, многие будут говорить про это. Мы ждали тренировок, они были в воскресенье и какой-то из будних дней. Добираться нужно было минут 45. Гантварг жил около трамвайной остановки, я к нему заходил и мы ехали. Занятия в кружке – это было большое удовольствие. Бельский умел вдохновить – то, что тренер основное должен делать. Мы занимались русскими шашками. Тренер показывал что-то, все это сопровождалось стишками, посвященными шашкам. От него все для меня и началось. Я думаю, и для Гантварга тоже.

Когда я пришел заниматься, лидером был Алик Коган, он подавал надежды. Под номером два стоял Толя Гантварг. Отец Алика Владимир Львович был заслуженным тренером СССР по боксу. И он пошел заниматься у папы, стал чемпионом республики среди юношей. А потом неудачно пропустил удар и бросил. Позже он стал кандидатом наук.

С нами занимались Соркина, Белорицкий, Беляевский, Агашин. Это все одна плеяда. Также с нами занимался Миша Шерешевский, сейчас он известнейший шахматный тренер, автор книг. Миша ходил на шашки долго, ему было 10 лет, когда он начал. Помню, я к Мише домой приходил и почему-то мы “Обратный кол” разбирали все время (улыбается). Потом он перешел на шахматы к Шагаловичу, который работал в том же кабинете.

Израиль Самойлович подарил большую любовь к шашкам. Он вдохновлял все время. Эти его выражения: “Силен бродяга”, еще что-то такое. Еще важный момент, чисто шашечный. Бельский всегда нам говорил такую вещь, которая может и сомнительна, если глубоко копать. Но она очень много сделала в наших мозгах, по крайней мере в моих. Это его знаменитая фраза – “Лучше слабый центр, чем сильный фланг”. И она засела, и повлияла на белорусскую шашечную школу. В 1975 году мы выиграли Кубок СССР по стоклеткам – Гантварг, я и Володя Зайдель на третьей доске. Так мы были центровики, просто играли центром. А за год до этого в Оренбурге, когда мы первый раз выиграли, мы играли важную встречу с Украиной. Гантварг против Купермана – ничья. Я обыграл Колю Мищанского, он уже был чемпионом мира среди юношей, в финалах Союза играл. Я просто закрыл глаза и попер на него так центром, что просто его смел. Потом уже я и окружать стал. Но для того, чтобы окружать, ты должен понять, что окружаешь. Это от Бельского. И хотя мы занимались русскими шашками, позже, при переходе на стоклеточную доску, эта фраза Бельского повлияла.

Помню, Израиль Самойлович возил нас на юношеское первенство СССР в 1963 году. За команду играли Толя Гантварг, Яша Гандлин, Аня Хапалюк и я. Яша был гениальнейшим по памяти, все помнил. Он в 16 лет уже в финале играл. Мы вторыми стали.

В 1965 году мы поехали с Бельским на юношеское первенство СССР в Севастополь. Я уже выполнил мастера спорта, но мне еще не присвоили. Играло три мастера в команде – Гантварг, Гандлин и я. Кто была девочка, я точно не помню. То ли Люда Лавринович, то ли другая. И мы завалили турнир. Тренер нас поругивал: “Три мастера, а так играете”. Заняли только четвертое место. А мне ехать в Челябинск на полуфинал СССР надо в сентябре, отобрался с чемпионата республики. И Бельский: “Ну что ты так подвел, какой полуфинал? Что там будешь делать?” Но говорил он это все по-доброму. Обладал исключительной доброжелательностью. Видимо, благодаря этому я чуть-чуть обозлился. И буквально через пару недель после Севастополя мы с Плакхиным поехали в Челябинск. Там две группы играли по 12 человек, по двое лучших выходили в финал. В моей группе играли довольно сильные мастера того времени – Кузюков, Бенедикт, Симонян и другие. Слова Израиля Самойловича в голове сидели и, я думаю, были одной из причин моего хорошего выступления. Я набрал “+5” и вышел в финал.

Когда я сам стал тренером, он следил все время. Всегда доброжелательно. На удивление, у Бельского не было того, что движет – самолюбия, тщеславия. И он, наверное, единственный из тренеров, который не получил звания, которое заслужил.

Елена Соркина, 2-кратная чемпионка СССР по русским шашкам

Во Дворце пионеров у Израиля Самойловича Бельского я начала заниматься в 10 лет. Девочек в группе было мало. Когда я пришла, тренировались только Таня Коган и Мара Раскина, но они уже были в 10-м классе и вскоре оставили кружок. Так что тренировалась с мальчиками. Наверное, это и сформировало мой стиль игры. Со мной занимались Толик Гантварг, Володя Беляевский, Боря Агашин, Миша Кац, Алик Коган, Саша Селянто. Впоследствии многие перешли в сборную БССР.

Занятия проходили один раз в неделю. Бельский умел привить любовь к шашкам. Он интересно вел занятия. Мы разбирали партии, решали комбинации и этюды, играли. Иногда Израиль Самойлович устраивал конкурсы между группами. Мы начали играть в городских турнирах. Помню, что ездили на матчи – в Молодечно, Вильнюс.

Израиль Самойлович всегда интересовался результатами моих выступлений и поздравлял меня. Последний раз мы виделись в 2007 году, когда с другими воспитанниками Дворца пионеров проведали нашего первого тренера.

Борис Плоткин, мастер спорта, серебряный призер чемпионата Беларуси по стоклеточным шашкам

Заниматься я начал в 1953 году, мне было уже 14 лет. Вообще я хотел научиться играть в шахматы. Но когда пришел в Дворец пионеров, там как раз были занятия по шашкам. И Бельский мне сказал: “Шахматы в другое время проходят. Но раз уж ты пришел, поиграй в шашки”. А мне тогда казалось, что в шашки все умеют играть, и что там учиться. Так я начал заниматься. Сильнейшими в кружке в то время были Геллер и Семенов. Еще ходили Клейнберг, Вашкевич, Дашкевич.

Кстати, это я привел в кружок Виктора Прияткина. Летом 1953 года мы с ним были в пионерском лагере. Проводилось первенство лагеря. И я стал первым в шашки и вторым в шахматы, а он наоборот. Витя тогда шахматами занимался. И потом я сам пошел заниматься в Дворец пионеров и его сагитировал. Мы с ним дружили, жили в одном районе. Он на Грушевском поселке, я на Разинской. Когда Виктор ушел в армию, мы играли по переписке.

Тренировки во Дворце пионеров проходили два раза в неделю. Был блокнот такой, мы чертили таблицы и каждое занятие проводили блиц на 12-14 человек. Теории нас Бельский особо не учил, был практиком. Занимались долго, приходили во Дворец, когда нам и по 20 лет было. Там были вечера всякие, у нас был коллектив. Когда было время, мы ходили. Люди в институте учились, но приходили.

Об Израиле Самойловиче могу сказать только хорошее. Он был порядочным человеком. Бельский, кстати, был у меня дома в Израиле. Он тогда прилетал в гости к другу. И 10 июня 2000 года приехал ко мне. Я тогда не знал, что у него день рождения в этот день.

К Бельскому я всегда заходил, когда приезжал в Минск – в 2002 году, в 2005-м. Последний раз я был дома у него на 90-летие, в 2013 году.

Вячеслав Полянский, мастер спорта, серебряный призер чемпионата Беларуси по русским шашкам

Начну с предыстории. Я учился в 5-й школе. 1 сентября 1954 года (я пошел в 7-й класс) к нам пришел новый учитель черчения Георгий Ботвинко. Как потом оказалось, он был шашистом-перворазрядником. И он в школе провел турнир по шашкам. А я шашками тогда не занимался, так, любил на улице играть. Или сядем с Ваней Макаренко на уроке физики на последнюю парту и рубимся. Ваня и выиграл тот турнир. За ним два десятиклассника, а потом я – четвертый. Мне выписали пятый разряд, начальный. И Ботвинко стал вести у нас в школе кружок шашек. Мы стали расти, играть сильнее. И в начале 1955 года он отвел нас четверых в Дворец пионеров. Так мы начали ездить туда и заниматься у Бельского. Мне уже 14 с половиной лет было. Помню, в феврале или марте после одного из турниров Бельский выписал мне книжечку на четвертый разряд.

Тренировки были два раза в неделю – по средам и воскресеньям. В воскресенье к 12-ти часам. Я садился на трамвай на Автозаводе, ехал до Энгельса, потом поднимался к Дворцу пионеров. Удобных магнитных досок тогда не было. Все комбинации, этюды, дебюты, позиции разбирались на простой демонстрационной доске. Но это было так интересно и захватывающе, что тренера просто хотелось слушать, перенимать и учиться у него!

После тренировки шли в шахматно-шашечный клуб. Тогда он был в подвале по адресу проспект Сталина, 34 (сейчас пр. Независимости) – это на площади Победы (тогда Круглой), напротив входа в парк Горького. Там играли сами или смотрели. Целый день я был в городе, на шашках. Мне это жизнь и спасло, 90 процентов пацанов с моего района пересажали за кражи, разбои.

Помню, в конце 1956 года Бельский говорит нам: “Ребята, на следующую тренировку оденьтесь красиво”. Мы пришли нарядные, в пионерских галстуках. Думаем: “Что такое?”. А он интонацией Левитана: “Ребята, вчера Москва присвоила звание кандидата в мастера Геллеру Марату Семеновичу!” А у меня третий разряд в то время. И сидишь, думаешь: “Ого! Кандидат! Москва!” Большим талантом Марик был.

Уже позже я приходил к Бельскому в “Белгипродор”, где он работал. У него была копировальная машина “ЭР”. И он переснимал мне шашечные книги, журналы. Сейчас думаешь: “Сколько я ему хлопот доставлял”. А он бескорыстно делал все, помогал. Был очень порядочным человеком.

Мы несколько раз навещали Бельского на склоне его лет. И вот, помню, зашли к нему. А он уже стоять не может, только сидит. Но все равно говорит: “Я – счастливый человек!”

2007 год. Стоят: Владимир Беляевский, Елена Соркина, Израиль Бельский. Сидят: Аркадий Плакхин, Людмила Щигельская, Юрий Файнберг.

Самым значным сваім трэнерскім дасягненнем Ізраіль Самойлавіч Бельскі лічыў перамогу зборнай БССР у камандным юнацкім першынстве Савецкага Саюза 1956 года. Успомнім, як гэта было.

Спаборніцтвы праходзілі ў жніўні ў Растове-на-Доне, кожная каманда складалася з пяці чалавек 1938 г.н. і маладзей.

Адборачным да іх было заяўлена першынство Беларусі, якое прайшло ў Мінску з 25 чэрвеня па 7 ліпеня. Першым стаў Марк Гелер, другім – Леанід Сямёнаў. 3-6 месцы падзялілі Уладзімір Дашкевіч, Сямён Клейнберг (абодва – Мінск), Віктар Рыбакоў (Віцебск) і самы юны ўдзельнік турніру Аляксандр Каганер 1942 г.н. (Магілёў).

Перад выездам быў праведзены 14-дзённы вучэбна-трэніровачны збор, трэнерам на які запрасілі майстра спорту Макса Шавеля. Акрамя першай шасцёркі рэспубліканскага першынства (за выключэннем Клейнберга) у склад удзельнікаў збору ўключылі ўвайшоўшых у дзясятку Аркадзя Плакхіна (Полацк), Арнольда Футарнага (Магілёў), мінчан Віктара Прыяткіна, Леаніда Шапіру і Уладзіміра Граковіча, які па нейкай прычыне ў першынстве не гуляў.

Пасля збору была сфарміравана каманда БССР і ў яе трапілі не ўсе ігракі, добра згуляўшыя ў першынстве рэспублікі. Вядома, што Клейнберг паступаў у інстытут, у Аркадзя Плакхіна ўзніклі праблемы з атэстатам. Магчыма, нешта перашкодзіла і астатнім.

У выніку, пасля шматлікіх замен у каманду ўвайшлі Марк Гелер, Леанід Сямёнаў, Уладзімір Дашкевіч, Віктар Прыяткін і Уладзімір Граковіч. Усе яны былі выхаванцамі кіраўніка шашачнага гуртка Мінскага Палаца піянераў Ізраіля Бельскага, які таксама паехаў на спаборніцтвы трэнерам-прадстаўніком.

Цікава, што ў загадзе аб камандзіраванні, які захоўваецца ў Нацыянальным архіве Рэспублікі Беларусь, ёсць прозвішчы шасці спартсменаў. Верагодна, планавалі ехаць з запасным іграком. Але Аляксандра Каганера выкраслілі ручкай з ужо надрукаванага загаду. Наўрад ці мы ўжо калі-небудзь даведаемся па якой прычыне.

У Растоў-на-Доне прыехалі 12 каманд саюзных рэспублік, Масквы і Ленінграда. Па выніках паўфінальнай стадыі, дзе іх падзялілі на дзве групы, былі сфарміраваны фіналы за 1-4, 5-8 і 9-12 месцы. У галоўны фінал выйшлі зборныя Масквы, Ленінграда, РСФСР і БССР.

У стартавым туры фіналу РСФСР была мацней за Ленінград 3-2, а наша каманда з такім жа лікам перамагла Маскву. На першай дошцы Гелер чорнымі выйграў у моцнага кандыдата ў майстры Чэчыкава.

1. cd4 fg5 2. bc3 gh4 3. gf4 gf6 4. fg5 hf4 5. eg5 hg7 6. gh6 dc5 7. de3 cd6 8. cb4 ba5 9. db6 ac7 10. ed4 dc5 11. bd6 cc3 12. cb2 cd2 13. ec3 fe5 14. cd4 ec3 15. bd4 ab6 16. ab4 ba5 17. bc5 gf6 18. ab2 dc7 19. cb6 ab4! 20. bd8 ed6 21. dg5 hf6 – пры дапамозе ахвяры шашкі чорныя атрымалі перавагу.

22. fe3 de5 23. dc5 bd6 24. bc3 bc7 25. cb4 cb6 26. ba5 bc5 27. hg3 ed4 28. gf4 df2 29. ge3 fg5 30. ed4 ge3 31. df2 de5 32. fe3 ed4 33. ef4 dc3 і пасля белыя здаліся.

На другой дошцы Сямёнаў белымі перамог Абацыева.

1. ba3 dc7 2. cd2 cb6 3. de3 bc7 4. ed2 ba5 5. dc3 cb6 6. ab4 ef6 7. fg3 fe5 8. df6 bc5 9. gf4 ca3 10. ed4 ab4 11. ca5 de5 12. fd6 ab2 13. fg7 hf8 14. de7 fd6 15. dc5x

У другім туры зборная Беларусі згуляла ўнічыю з Ленінградам, а каманда РСФСР перамагла Маскву з лікам 3-2. Перад апошнім турам становішча было такім: 1. РСФСР – 6 ачкоў 2. БССР – 5,5 3. Ленінград – 4,5 4. Масква – 4 ачкі. Такім чынам, каб стаць першай нашай камандзе трэба было перамагаць лідара. І яна зрабіла гэта! Вырашальнае ачко прынёс Граковіч, які чорнымі выйграў у П’янкова.

1. ed4 dc5 2. fe3 cd6 3. cb4 fg5 4. bc3 ba5 5. db6 ac5 6. gh4 gf4 7. eg5 hf4 8. gf2 ef6 9. fg3 dc7 10. ge5 fb2 11. ac3 gf6 12. de3 hg7 13. cd2 fe5 14. ef4 eg3

15. hf2? (прайграе, трэба было біць наперад) gh6 16. fe3 hg5 17. hg3 gh4 18. gf4 fg7 19. ef2 gh6х

Масква перамагла Ленінград 3-2 і заняла трэцяе месца.

Беларускай камандзе ўручылі пераходны кубак, дыпломы і каштоўныя прызы. Гелер і Сямёнаў сталі лепшымі на 1-й і 2-й дошках, Граковіч і Прыяткін – другімі на 3-й і 4-й адпаведна.

Лідары каманды Марк Гелер і Леанід Сямёнаў
Сімвалічна, што гэтую перамогу выхаванцы Ізраіля Бельскага атрымалі ў горадзе, у якім пачатак Вялікай Айчыннай вайны застаў на апошнім у яго жыцці турніры Іллю Гардона. Менавіта ў Іллі Сямёнавіча, 10-разовага чэмпіёна Беларусі, пачынаў займацца шашкамі ў Мінскім Палацы піянераў Ізраіль Бельскі ў 1936 годзе.

Крыніцы: НАРБ (фонды 934 і 1163), кнігі "Шашки в БССР", "Шашечные партии белорусских мастеров", газеты "Чырвоная змена", "Знамя юности", часопіс "Шахматы в СССР", успаміны Аркадзя Плакхіна, Вячаслава Палянскага і Барыса Плоткіна.

10 июня исполнилось 100 лет со дня рождения Израиля Самойловича Бельского (10.06.1923 - 15.12.2014), который за 16 лет работы в Минском Дворце пионеров подготовил целую плеяду известных белорусских шашистов - Гантварга, Соркину, Геллера, Каца, Файнберга, Беляевского, Агашина, Коган, Семенова, Прияткина, Раскину, Чеховского, Плоткина, Полянского, Белорицкого и многих других.
Виталий Анисько подготовил серию статей к этой дате:
Воспоминания учеников Израиля Бельского.
Победа сборной БССР в командном юношеском первенстве Советского Союза 1956 года.
Как Израилю Бельскому не присвоили звание заслуженного тренера БССР.
О работе Израиля Бельского в Минском Дворце пионеров.

30 чэрвеня 1960 года Прэзідыум савета Саюза спартыўных таварыстваў і арганізацый Беларускай ССР (орган кіраўніцтва спартыўнай і фізкультурнай работай у рэспубліцы з 1959 па 1968 гг.) устанавіў званне "Заслужаны трэнер БССР".

Уладальнікам пасведчання № 1 20 снежня таго ж года стаў трэнер па класічнай барацьбе Аляксей Куцэнка, у якога пачынаў займацца трохразовы алімпійскі чэмпіён Аляксандр Мядзведзь. Праз дзесяць дзён званне атрымалі яшчэ тры трэнеры, сярод якіх быў і шашыст Аркадзь Ракітніцкі.

Праз некалькі гадоў вырашыў падаць дакументы на прысваенне гэтага звання і Ізраіль Бельскі. Прадстаўленне падпісалі ў федэрацыі шашак БССР.

НАРБ, ф. 1163, воп. 1, спр. 757, арк. 18

З прадстаўлення і характарыстыкі відаць, што першы раз дакументы афармляліся ў 1963 годзе. Але, ці яны саветам Саюза тады не разглядаліся, ці згубіліся, ці яшчэ што здарылася. Па меншай меры, ніякіх адметак аб адмове ў 1963 годзе няма. І прадстаўленне яшчэ раз падалі восенню 1964 года. А ў характарыстыку ўнеслі дасягненні за прайшоўшы перыяд. У тэксце абдрукоўка: Я.Панудин – гэта Я.Гандлін.

НАРБ, ф. 1163, воп. 1, спр. 757, арк. 19

Паглядзім, што было напісана ў палажэнні аб прысваенні (у мяне ёсць толькі першапачатковая версія ад 30.06.1960. Выглядае, што змен у яе не ўносілі).

1. Звание “Заслуженный тренер БССР” присваивается Советом Союза спортивных обществ и организаций Белорусской ССР тренерам по видам спорта и преподавателям:

а) за подготовку высоковалифированных спортсменов, мастеров спорта, перворазрядников, чемпионов и рекордсменов республики и спортивных обществ;

б) за многолетнюю спортивную работу среди детей, молодежи и воспитание из них квалифицированных спортсменов.

Кроме указанных требований, обязательным условием для присвоения звания “Заслуженный тренер Белорусской ССР” является активное участие представляемых к награждению в общественной работе коллективов физкультуры, спортивных обществ или других общественных органов спортивных организаций.

Ізраіль Бельскі адпавядаў усім пунктам. Ён ужо 13 гадоў працаваў кіраўніком гуртка шашак у Мінскім Палацы піянераў -
https://telegra.ph/Praca-%D0%86zra%D1%96lya-Belskaga-%D1%9E-M%D1%96nsk%D1%96m-Palacy-p%D1%96yanera%D1%9E-06-09 -. За гэты час падрыхтаваў шасцярых майстроў спорту, з дзясятак кандыдатаў і пад сотню разраднікаў. Зборная рэспублікі, якая складалася толькі з яго выхаванцаў, у 1956 годзе стала пераможцам каманднага юнацкага першынства СССР -
https://telegra.ph/Peramoga-zbornaj-BSSR-u-kamandnym-yunack%D1%96m-pershynstve-Saveckaga-Sayuza-1956-goda-06-05 . Алена Соркіна выйграла саюзнае першынство сярод дзяўчат у 1962 годзе. І гэта поспехі толькі на саюзным узроўні, а колькі іх яшчэ было на рэспубліканскім. У пачатку 1964 года Бельскі ўзначаліў гарадскую федэрацыю шашак, то бок і з удзелам у грамадскай працы ўсё было ў парадку.

Ізраіль Бельскі

Але нягледзячы на гэта ў прысваенні было адмоўлена. Канкрэтная прычына пазначана не была. Чытаем пратакол паседжання камісіі.

Протокол № 2 от 16.11.1964 заседания комиссии по рассмотрению представлений на звание “Заслуженный тренер БССР”.

Присутствовали: председатель комиссии тов. Пестриков Б.М., члены комиссии тов. Прупес Л.И., Перминов Ю.С., Павлюченков М.Б., Белянко М.С.

СЛУШАЛИ:

1. Представление Минского городского Совета на т.т.

Бельского И.С. – шашки.

Журина А.М. – л/атлетика.

Шульмана А.Г. – велоспорт.

В связи с невыполнением требований положения о заслуженном тренере БССР – комиссия постановила отклонить ходатайство Минского городского Совета Союза о присвоении звания “Заслуженный тренер БССР” тов. Бельскому, Журину, Шульману.

2. Представление Минского городского Совета Союза спортивных обществ и организаций на присвоение звания тов. ШАГАЛОВИЧУ Або Израйлевичу.

ПОСТАНОВИЛИ: – ходатайствовать перед президиумом Совета Союза о привоении тов. ШАГАЛОВИЧУ А.И. звания “Заслуженный тренер БССР”.

3. Представление Белсовета Динамо о присвоении звания “Заслуженный тренер БССР” тов. КОРОЛЕВИЧУ В.В. – велоспорт.

ПОСТАНОВИЛИ: – просить президиум совета о привоении звания “Заслуженный тренер БССР” тов. КОРОЛЕВИЧУ В.В.

4. Представление Гомельского областного Совета союза спортивных обществ и организаций о присвоении звания “Заслуженный тренер БССР” по борьбе тов. ФЕЙГЕЛЬСОНУ С.Е.

ПОСТАНОВИЛИ: – просить Президиум республиканского Совета о привоении тов. ФЕЙГЕЛЬСОНУ звания “Заслуженный тренер БССР”.

Такім чынам, хадайніцтвы на трох трэнераў адхілілі, на трох задаволілі. У кастрычніку, калі прайшло першае паседжанне камісіі ў 1964 годзе, сітуацыя была для трэнераў яшчэ горшай – аднаму прысвоілі, чатыром не.

Што характэрна, камісія сама разумела, што сітуацыя з адмовамі неадназначная, і ўнесла ў пратакол наступную прапанову:

В связи с необходимостью уточнения положения о присвоении звания “Заслуженный тренер БССР” просить Президиум Совета Союза поручить комиссии разработать добавления к положению о присвоении звания и войти с ним на заседание президиума Совета Союза.

Я пагартаў дакументы. Ва усіх трэнераў вялікі стаж, падрыхтаваны майстры спорту, члены зборных БССР, дзясяткі разраднікаў, актыўная грамадская праца ў федэрацыях і трэнерскіх саветах. Але камусьці званне прысвойвалі, а камусьці адмаўлялі. Магчыма, існаваў нейкі ўнутраны ліміт на іх колькасць у рэспубліцы. Дарэчы, сярод трэнераў, хадайніцтвы якіх у 1964 годзе задаволілі, нямала тых, якія падаваліся паўторна.

Напрыклад, дакументы на шматгадовага калегу Бельскага па працы ў Палацы піянераў шахматыста Абу Шагаловіча першы раз падаваліся ў канцы 1960 года – адмова. У красавіку 1962 года федэрацыя шахмат БССР напісала хадайніцтва ў гарадскі камітэт, апелюючы да пункта “б” палажэння аб прысваенні – шматгадовая праца сярод дзяцей і моладзі, выхаванне кваліфікаваных спартсменаў. Цішыня. І прысвоілі званне толькі, калі пачалі паказваць вынікі вучні Шагаловіча Капенгут, Арчакова, Галавей, Літвінаў, Купрэйчык. Хаця, як пісаў вышэй, і гэта не гарантавала прысваення. Магчыма, згуляла сваю ролю настойлівасць.

Не ведаю, ці падаваў Ізраіль Бельскі дакументы на прысваенне звання пасля 1964 года, але заслужаным трэнерам БССР ён так і не стаў. Што пры такіх выніках яго выхаванцаў – вялікая несправядлівасць -
https://telegra.ph/Vospominaniya-uchenikov-Izrailya-Belskogo-06-02 .

Падрыхтавана па матэрыялах Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь – фонд 1163, вопіс 1, справы 188, 239, 757.

Мінскі Палац піянераў і акцябрат адкрыўся 29 верасня 1936 года на рагу вуліц Кірава і Энгельса. Кіраўніком шашачнага гуртка стаў адзіны на той час у Беларусі майстар спорту Ілля Гардон.

Палац піянераў перад адкрыццём

З вайны Гардон не вярнуўся, і ў 1946 годзе гурток стаў весці Аркадзь Ракітніцкі. Але пасля пяці гадоў працы ён сыйшоў. Выкладаць шашкі прапанавалі Ізраілю Бельскаму, выхаванцу Іллі Гардона. Вось як ён сам успамінаў пра гэта: “Сустрэў мяне Аба Шагаловіч, з якім да вайны мы займаліся ў Палацы піянераў, і расказаў, што Аркадзь Ракітніцкі пакідае працу ў шашачным гуртку. Мне прапанавалі весці шашкі, і я працаваў на працягу 16 гадоў”.

У Нацыянальным архіве Рэспублікі Беларусь захоўваюцца дакументы Мінскага Палаца піянераў і школьнікаў з 1945 па 1960 гады. Яны не ахопліваюць увесь перыяд працы Ізраіля Бельскага, але цікавага ў іх хапае.

Прыняты на працу Ізраіль Самойлавіч быў 13 кастрычніка 1951 года.

НАРБ, ф. 1076, воп. 1, спр. 32, арк. 97

Бельскі праводзіў заняткі ў трох групах па два разы на тыдзень. Колькасць дзяцей вагалася ад 45 да 60. Нейкі час адну з груп ён вёў у дзіцячым доме. З восені 1954 года шашачнаму і шахматнаму гурткам дазволілі ў групах больш моцных вучняў (1-3 разрады) праводзіць тры заняткі замест двух.

На зімніх канікулах у Палацы піянераў праходзіў традыцыйны турнір гарадоў Беларусі. Усе выдаткі каманд, акрамя праезду, браў на сябе Палац. На вясенніх канікулах праводзіліся спаборніцтвы школ горада на прыз газеты “Зорька”. Таксама адбываліся класіфікацыйныя турніры, матчавыя сустрэчы з мінскімі ВНУ, выезды на таварыскія матчы ў Бабруйск, Маладзечна, Барысаў, Вільнюс, Талін. Некаторыя каманды прыязджалі ў Мінск са зваротным візітам. Праводзіліся конкурсы рашэння задач і эцюдаў, на сеансы адначасовай гульні запрашаліся вядомыя шашысты.

Першыя гады ў адміністрацыі ўстановы было шмат прэтэнзій да Ізраіля Бельскага па дысцыпліне дзяцей на занятках, наяўнасці вучэбных планаў і запаўненню журналаў (зрэшты, заўвагі былі і да іншых выкладчыкаў). Звязвалася гэта з адсутнасцю ў яго педагагічных навыкаў. Так, з года ў год адзначалася адсутнасць у дзяцей на занятках піянерскіх гальштукаў. Палац піянераў усё ж.

Даходзіла да абсурду: “На обложке написано – журнал планіравання і уліку гуртковой работы, нужно было написать шашечного кружка, а написано – шашечный кружок. Я не думаю, что т. Бельский неграмотный человек, но совершенно невнимательный”. Ці, напрыклад, такая заўвага правяраючага: “Руководитель не следит за тем, чтобы дети не оставались на занятиях сверх положенного времени. И часто можно наблюдать, что в комнате занимаются дети различных групп”. Які сапраўдны трэнер будзе выганяць з заняткаў вучняў, якія яшчэ хочуць пазаймацца ці пагуляць?

Зразумела, што для кіраўніцтва Палаца піянераў галоўнымі былі парадак на занятках, наведвальнасць, вучэбныя планы і т.п. А Ізраіль Бельскі проста вучыў дзяцей гуляць у шашкі, мала звяртаючы ўвагу на такія фармальнасці. А гэта ў яго атрымлівалася выдатна. Вучні паказвалі добрыя вынікі не толькі на гарадскім і рэспубліканскім узроўнях, але і на саюзным. Самым сваім вялікім дасягненнем сам Ізраіль Самойлавіч лічыў перамогу юнацкай зборнай БССР -
https://telegra.ph/Peramoga-zbornaj-BSSR-u-kamandnym-yunack%D1%96m-pershynstve-Saveckaga-Sayuza-1956-goda-06-05 , якая складалася толькі з яго выхаванцаў, у камандным першынстве Савецкага Саюза ў 1956 годзе.

З цягам часу прэтэнзій да Бельскага станавілася менш. Адзначалася, што ён шмат увагі надае школам: дапамагае арганізоўваць гурткі, кансультуе піянераў і важатых, праводзіць спаборніцтвы. Ставілася ў заслугу, што ў шашыстаў і шахматыстаў ёсць калектыў, што ў турнірах яны змагаюцца за гонар Палаца. Дарэчы, нярэдка Ізраіль Бельскі падмяняў Абу Шагаловіча, калі той з’язджаў на спаборніцтвы, і вёў заняткі па шахматах.

Цікавым педагагічным метадам стала правядзенне старэйшымі вучнямі заняткаў з малодшымі групамі. Некаторыя з іх арганізоўвалі гурткі ў сваіх школах, праводзілі турніры. Так, будучы чэмпіён Беларусі Віктар Прыяткін вёў гурток у 3-й школе.

Нешта незразумелае адбылося ў канцы 1959 года. 29 лістапада Ізраіля Бельскага вызвалілі ад працы згодна з яго заявай. Але ўжо 3 снежня зноў залічылі кіраўніком шашачнага гуртка. Ці сапраўды ён вырашыў сыйсці, а потым перадумаў, ці гэта было зроблена па іншых прычынах?

Захаваліся вучэбныя планы працы шашачных гурткоў на 1959/60 навучальны год. Першыя два сканы – план пачатковых груп, наступныя два – групы мацнейшых вучняў.

НАРБ, ф. 1076, воп. 1, спр. 110, арк. 1-4

Пасля заканчэння навучальнага года кіраўнікі гурткоў пісалі справаздачы аб праведзенай працы. Захавалася такая, напісаная рукою Ізраіля Бельскага, за 1958/59 н.г.

НАРБ, ф. 1076, воп. 1, спр. 102, арк. 92

Па выніках навучальнага года аб’яўляліся падзякі лепшым вучням кожнага гуртка. Сярод такіх шашачнага сустракаецца шмат знаёмых прозвішчаў:

1951/52 н.г. – Леанід Мадорскі, Марк Гелер, Артур Вашкевіч (усе – СШ № 42, 7 клас).

1954/55 н.г. – Марат (ужо так) Гелер, Яўген Фактаровіч (абодва – СШ № 42, 10 клас), Таццяна Коган (СШ № 21, 7 клас), Міхаіл Лапіцкі (СШ № 24, 4 клас), Святлана Кроль (СШ № 33, 3 клас).

1955/56 н.г. – Віктар Прыяткін (СШ № 3, 9 клас), Уладзімір Дабравольскі (СШ № 4, 4 клас), Вячаслаў Палянскі (СШ № 5, 8 клас), Станіслаў Гурскі (СШ № 13, 9 клас), Таццяна Коган (СШ № 21, 8 клас), Барыс Сагальчык (СШ № 49, 3 клас).

1957/58 н.г. – Алег Коган, Сямён Марынаў (абодва – СШ № 50, 4 кл.), Алена Соркіна (СШ № 21, 6 клас).

1958/59 н.г. – Алег Коган (СШ № 50, 5 кл.), Алена Соркіна (СШ № 21, 7 клас), Барыс Клябанаў (СШ № 33, 10 клас), Дзмітрый Сухарукаў (СШ № 41, 3 клас), Леанід Камлюк (СШ № 48, 6 клас), Ілля Гольдман (СШ № 36, 8 клас).

1959/60 н.г. – Алег Коган (СШ № 50, 6 кл.), Анатоль Бадняцкі (СШ № 5, 5 клас), Міхаіл Шэрашэўскі (СШ № 2, 3 клас).

На занятках гуртка (з архіва Міхаіла Бельскага)

Ізраіль Бельскі пра свае заняткі ў гуртку Іллі Гардона ўспамінаў так: “Мы захапіліся гульнёй і з нецярпеннем чакалі, калі настане дзень заняткаў. Гулялі з вялікім азартам, цікавасцю. Ілля Сямёнавіч раскрываў нам такія таямніцы шашачнай гульні, што не хацелася ісці дадому”. І калі цяпер чытаеш успаміны вучняў -
https://telegra.ph/Vospominaniya-uchenikov-Izrailya-Belskogo-06-02 самога Ізраіля Самойлавіча, то разумееш, што на сваіх занятках ён імкнуўся стварыць атмасферу, якую памятаў па гуртку Гардона. І гэта ў яго атрымлівалася.

Крыніцы: НАРБ (фонд 1076), матэрыял ( http://mishpoha.org/n32/32a34.php ) В.Шкляра да 90-годдзя Ізраіля Бельскага ў часопісе “Мишпоха”, артыкул В.Рубінчыка ў "Мы яшчэ тут!" № 35, 2008 год.

Калі я пытаўся ў ветэранаў беларускіх шашак пра Сямёна Рудэрмана, які паказваў добрыя вынікі ў пасляваенны перыяд, аказалася, што амаль усе яны пра яго чулі, але ніхто не бачыў. Нічога дзіўнага – Рудэрман кінуў шашкі ў 1954 годзе, калі большасць з іх толькі пачынала імі займацца.

У гэтым артыкуле распавяду пра кароткую, але яркую спартыўную кар’еру забытай зоркі беларускіх шашак саракавых-пяцідзясятых гадоў мінулага стагоддзя.

Сямён Юр’евіч Рудэрман нарадзіўся 15 кастрычніка 1935 года ў Мінску. Шашкамі вучань 60-й школы пачаў займацца ў 1946-м ці 1947 годзе ў Аркадзя Ракітніцкага ў гуртку Палаца піянераў. Ужо ў 1948 годзе ён становіцца другім у юнацкім першынстве Беларусі (тады была толькі адна ўзроставая група – да 19 гадоў) пасля свайго таварыша па гуртку Макса Шавеля - ( https://telegra.ph/90-gado%D1%9E-z-dnya-naradzhennya-Maksa-SHavelya-06-04 ) , які быў старэйшы на два гады. У далейшым гэты дуэт добра пашумеў і на саюзным узроўні, але пра гэта ніжэй.

Вясной наступнага года, у 13 гадоў, Рудэрман ужо дэбютаваў у фінале рэспубліканскага чэмпіянату сярод мужчын, дзе паказаў якасную гульню, набраў 50% ачкоў і заняў сёмае месца. Ён прайграў толькі дзве партыі, пры гэтым перамог чэмпіёна Беларусі двух папярэдніх гадоў Мацвея Рабіновіча - ( https://telegra.ph/110-gado%D1%9E-z-dnya-naradzhehnnya-Matveya-Rab%D1%96nov%D1%96cha-05-13 ).

НАРБ, ф. 934, воп. 1, спр. 295, арк. 327

У першынстве Беларусі сярод юнакоў Рудэрмана зноў апярэдзіў толькі Макс Шавель. У ліпені ў складзе зборнай БССР яны паехалі на паўфінал саюзнага каманднага юнацкага першынства ў Рыгу. Згулялі добра, перамаглі на шашачных дошках, але падвялі шахматысты (каманда складалася з 8 шахматыстаў і 2 шашыстаў) і ў фінал зборная не выйшла.

Аркадзь Ракітніцкі пісаў, што ў той час Рудэрман быў самым юным першаразраднікам у СССР.

"Шахматы в СССР" 1950 год № 4

У 1950 годзе 14-гадовы Сямён Рудэрман першы раз стаў прызёрам чэмпіянату Беларусі – ён падзяліў трэцяе месца з Барысам Берлінковым - (https://telegra.ph/110-gado%D1%9E-tamu-naradz%D1%96%D1%9Esya-Ber-Barys-Berl%D1%96nko%D1%9E-12-24 ). Да Рудэрмана ў такім юным узросце ніхто ў тройку лепшых не трапляў (ды і шмат гадоў пасля яго). Ён стаў адзіным, хто перамог чэмпіёна Дзяніса Гардзевіча. Юнак гуляў белымі.

1. cd4 fg5 2. bc3 gh4 3. cb4 hg5 4. dc5 bd4 5. ec5 cb6 6. de3 bd4 7. ec5 gf6 8. ba5 db4 9. ac3 ed6 10. ab2 hg7 11. ab4 de5 12. gf4 ge3 13. fd4 gh6 14. cd2 de7 15. gf2 hg5 16. ba3 ab6

17. ba5 bc7 18. fg3 hf2 19. eg3 cd6 20. ac7 db8 21. de3 gh4 22. gf4 eg3 23. hf4 fg7 24. ab4 gh6 25. ba5 ed6 26. cb4 de5 27. fd6 hg3 28. ab6 fg5 29. de7 gf4 30. eg5 hf4 31. ef8 gh2 32. de5x

6 чэрвеня, па заканчэнні чэмпіянату, быў праведзены бліц-турнір, які Рудэрман выйграў, апярэдзіўшы і новаспечанага чэмпіёна Гардзевіча, і свайго пастаяннага саперніка Шавеля.

НАРБ, ф. 934, воп. 1, спр. 421, арк. 156

У першынстве Беларусі сярод юнакоў Рудэрман трэці год запар прапусціў наперад толькі Макса Шавеля. Яны зноў увайшлі ў зборную рэспублікі для ўдзелу ў камандным юнацкім першынстве Савецкага Саюза, сістэма правядзення якога змянілася. На паўфінальнай стадыі замест групавых турніраў увялі матчы на выбыванне. У Мінск прыехала зборная Малдаўскай ССР. Пасля пройгрышу ў першы дзень (зноў слаба згулялі шахматысты) беларуская каманда змагла адыграцца ў другі і выйшла ў фінал, у якім дзесяць лепшых зборных сустрэліся ў Маскве. Мінчане згулялі выдатна – Шавель на першай шашачнай дошцы набраў 7 ачкоў і перамог, Рудэрман на другой – 6,5 і падзяліў 1-2 месцы. У выніку шашысты па суме ачкоў сталі лепшымі ў Савецкім Саюзе, а каманда Беларусі заняла пятае месца.

Чэмпіянат Беларусі 1951 года склаўся для Сямёна Рудэрмана не вельмі ўдала – восьмае месца. Затое гэта быў год перамог на юнацкім узроўні. У адсутнасць Шавеля ён упершыню стаў лепшым у першынстве рэспублікі, ажно на два ачкі апярэдзіўшы праследвальнікаў.

09.07.1951, Віцебск, першынство Беларусі сярод юнакоў. БДАКФФД, фота Р.Каралёва

А разам з таварышам яны зноў сталі мацнейшымі ў саюзным першынстве. Пра гэта падрабязней. У ліпені было апублікавана рашэнне Усесаюзнага спарткамітэта аб увядзенні асобнага заліку па шахматах і шашках у камандных спаборніцтвах. Такім чынам, ужо не было залежнасці ад вынікаў шахматыстаў. Паўфінал выпала праводзіць зноў у Мінску, на гэты раз з камандай Масквы. Шавель двойчы згуляў унічыю з Агафонавым, а Рудэрман, пасля нічыёй з асецінам Гаглоевым у першы дзень, назаўтра перамог і вывеў каманду ў фінал.

Вырашальная партыя з Гаглоевым, С. Рудэрман справа. "Фізкультурнік Беларусі" 1951 год № 15

Вось гэтая партыя. Мінчанін гуляў белымі.

1. gf4 ba5 2. cd4 fe5 3. df6 gg3 4. hf4 hg7 5. ed4 dc5 6. db6 ac5 7. bc3 gf6 8. cb2 cd6 9. fe3 fg5 10. cb4 ac3 11. bb6 de5 12. fd6 ea7 13. ef2 ab6 14. fg3 bc5 15. ab2 fe7

16. dc3 ed6 17. gf4 bc7 18. cb4 de7 19. bc3 cd4 20. ce5 gh4 21. ef6 eg5 22. bc5x

Фінал праходзіў у жніўні ў Ленінградзе. Беларуская зборная набрала 13 ачкоў з 20 магчымых і стала першай другі год запар. Дарэчы, на абодва пераможных саюзных турніры трэнерам-прадстаўніком з камандай ездзіў Ізраіль Бельскі - ( https://telegra.ph/Vospominaniya-uchenikov-Izrailya-Belskogo-06-02 ).

1952 год пачаўся з паўфіналу чэмпіянату Беларусі, праз які Рудэрману прыйшлося адбірацца ў фінал пасля няўдалага выступлення ў мінулым годзе. Ён выйграў мінскую групу і праз тры месяцы заваяваў сваю другую бронзу чэмпіянатаў Беларусі (Срэценскі гуляў па-за конкурсам).

НАРБ, ф. 934, воп. 1, спр. 568, арк. 126

А вось узяць золата першынства БССР сярод юнакоў не атрымалася. Нечакана Рудэрмана на паўачка апярэдзіў бабруйчанін Барыс Баталаў, разам з каторым праз тыдзень яны паехалі ў Растоў-на-Доне на каманднае першынство Савецкага Саюза. Але выйграць яго трэці раз запар не ўдалося. Наша каманда заняла трэцяе месца. У добрым стылі Рудэрман чорнымі перамог будучага гросмайстра і чэмпіёна СССР Юрыя Арустамава з Баку.

1. gf4 ba5 2. cd4 fe5 3. df6 gg3 4. hf4 hg7 5. ab4 ac3 6. bd4 ab6 7. ab2 ba5 8. gh2 cb6 9. fg3 dc5 10. gh4 gf6 11. ba3 fg5 12. hf6 eg5 13. dc3 fg7 14. de5 ba7 15. cd4 dc7 16. cd2? cd6 17. ec7 bd8 18. db6 ac5

19. dc3? (трэба было гуляць 19. fe5) gh4! 20. cd4 gf6 21. db6 ac7 22. ab4 fg5 23. ed2 cd6! 24. dc3 hg3 25. ba5 ge5 26. ab6 ef4 27. ba7 fb4 28. ab8 dc7 29. hg3 ba3 30. ba7 gf4 і белыя здаліся.

Прыгожа выйграў мінчанін у Альпяровіча з Ленінграда.

Пасля натуральнага размену белых 1. fg5 hf4 2. eg5 чорныя адказалі cd6! з выйгрышам. У партыі яшчэ было 3. fe3 hg3 4. gh6 gh2 5. ab6 ac5 6. db6 fg5 7. hf4 de5x

У канцы года, відаць, пад уплывам свайго трэнера Аркадзя Ракітніцкага Рудэрман і Шавель прынялі ўдзел у першым Усебеларускім конкурсе па шашачнай кампазіцыі. І калі Рудэрман атрымаў ганаровы водгук за эцюд “Р.Л.Г.”, то Шавель увогуле стаў пераможцам у раздзеле эцюдаў.

Ліст С.Рудэрмана з эцюдам "Р.Л.Г." НАРБ, ф. 934, воп. 1, спр. 620, арк. 207

Вясной 1953 года Сямён Рудэрман стаў кандыдатам у майстры спорту, што ў той час было няпроста. У рэспубліцы іх было менш за дзесяць чалавек. У чэмпіянаце Беларусі ён зноў заняў трэцяе месца, на гэты раз падзяліўшы яго з Берлінковым і Траццяковым.

У лістападзе ў Мінску быў праведзены першы Усебеларускі турнір па стаклетачных шашках. Барацьба за першае месца ішла да самага фінішу. У апошнім туры Ракітніцкі, які лідзіраваў, прайграў і прапусціў наперад маладых Сцяпанава і Рудэрмана.

НАРБ, ф. 934, воп. 1, спр. 567, арк. 187

Што цікава, Сямён Рудэрман быў адзіным з удзельнікаў, хто запісваў партыі пры дапамозе натацыі для рускіх шашак. Вось, напрыклад, бланк яго партыі з Іванам Сцяпанавым.

НАРБ, ф. 934, воп. 1, спр. 567, арк. 249

Хтосьці з пераможцаў павінен быў згуляць у першым Усесаюзным трэніровачным турніры, які пачынаўся ўжо праз чатыры дні. “Фізкультурнік Беларусі” пісаў, што гэта будзе Рудэрман. Але ў Маскву паехаў Сцяпанаў, хаця да яго былі вялікія пытанні па дысцыпліне. Магчыма, Рудэрмана, які ўжо вучыўся на першым курсе Лесатэхнічнага інстытута, не адпусцілі на яшчэ адзін доўгі, трохтыднёвы, турнір. Ці ён сам ужо тады зрабіў стаўку на вучобу.

У чэмпіянаце Беларусі па рускіх шашках 1954 года Сямён Рудэрман падзяліў шостае месца. Падводзячы вынікі турніру, ленінградскі майстар Цюнеў пісаў: “Рудэрман заўсёды імкнецца да новых недаследаваных працягаў і праяўляе за дошкай многа выдумкі”.

Невядома, якія вяршыні пакарыў бы яшчэ Сямён Рудэрман у шашках, але гэты чэмпіянат так і застаўся для яго апошнім. У 18 з паловай гадоў ён выбраў навуку, дзе дасягнуў выдатных вынікаў.

У 1959 годзе Рудэрман закончыў Саратаўскі ўніверсітэт. З 1962 года ён працаваў ва Уфе. Спачатку 14 гадоў у Башкірскім дзяржаўным універсітэце, потым 28 – ва Уфімскім дзяржаўным авіяцыйным тэхнічным універсітэце. У 1973 годзе Рудэрман стаў доктарам тэхнічных навук, у 1976-м – прафесарам. Аўтар кніг і больш за 80 навуковых прац.  

Газета УДАТУ "Авиатор" 2010 год № 33

Ён выкладаў тэорыю імавернасцей і матэматычную статыстыку. Водгукі студэнтаў пра Сямёна Юр’евіча Рудэрмана можна прачытаць па спасылцы - ( https://proprepoda.com/profs/1sr-ruderman-semen-yurievich ).

Паўтара года таму я знайшоў яго адрас ва Уфе і папрасіў з’ездзіць па ім мясцовага шашачнага трэнера Аляксандра Мельнікава. На жаль, сваякі Сямёна Юр'евіча размаўляць не захацелі, сам ён яшчэ быў жывы. Тады я напісаў ліст – адказу не атрымаў. Інфармацыі пра яго смерць не паступала.

После публикации статьи - ( https://telegra.ph/Syamyon-Rudehrman--zabytaya-zorka-06-19 ) о победителе первого Всебелорусского турнира по стоклеточным шашкам Семёне Рудермане, ставшем доктором технических наук в 38 лет, удалось разыскать и пообщаться с племянницей его жены Ольгой Владимировной Мовчан. Она рассказала, что 87-летний Семён Юрьевич жив, но болеет. Проживает в Уфе с дочерью Юлией.

А благодаря Елене Соркиной - ( https://telegra.ph/Elena-Sorkina-K-pervoj-pobede-v-chempionate-SSSR-gotovilas-v-vodnom-pohode-02-12 ) удалось поговорить с Тамарой Подвиной – двоюродной сестрой Семёна Рудермана. Оказалось, что они давно знакомы, вместе работали в Минске в ЦНИИТУ, а сейчас обе проживают в Израиле. Тамара Давидовна рассказала о семье Семёна Юрьевича и любезно прислала несколько фотографий.

Моя мама Анна была родной сестрой отца Семёна – Юрия Липовича Рудермана, который родился в Минске, получил высшее образование, работал экономистом. Кроме Анны, у Юрия еще были сестра Соня и три брата. Мама Сёмы Эсфирь Соломоновна Канторович тоже была минчанкой, работала в Министерстве сельского хозяйства. Была чудесной женщиной, прекрасно пела.

Родители: Эсфирь Канторович и Юрий Рудерман

В 1935 году родился Сёма, он был единственным ребенком в семье. Они жили на Комсомольской улице, в доме недалеко от теперешнего кинотеатра “Победа”. Когда началась война, Юрий в первые дни ушел на фронт, был политруком. Он погиб под Ленинградом (страница Юрия Рудермана на сайте "Память народа" - https://pamyat-naroda.ru/heroes/person-hero120422342/?backurl=%2Fheroes%2F%3Fadv_search%3Dy%26last_name%3D%D0%A0%D1%83%D0%B4%D0%B5%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BD%26first_name%3D%D0%AE%D1%80%D0%B8%D0%B9%26middle_name%3D%26date_birth_from%3D%26static_hash%3D34977866080bd15710ed8a85679fd852b3573f3600cdbc1aa8742bd494516397v17%26group%3Dall%26types%3Dpamyat_commander%3Anagrady_nagrad_doc%3Anagrady_uchet_kartoteka%3Anagrady_ubilein_kartoteka%3Apdv_kart_in%3Apdv_kart_in_inostranec%3Apamyat_voenkomat%3Apotery_vpp%3Apamyat_zsp_parts%3Akld_ran%3Akld_bolezn%3Akld_polit%3Akld_upk%3Akld_vmf%3Akld_partizan%3Apotery_doneseniya_o_poteryah%3Apotery_gospitali%3Apotery_utochenie_poter%3Apotery_spiski_zahoroneniy%3Apotery_voennoplen%3Apotery_iskluchenie_iz_spiskov%3Apotery_kartoteki%3Apotery_rvk_extra%3Apotery_isp_extra%3Asame_doroga%26page%3D1%26grouppersons%3D1&search_view_id=memorialchelovek_dopolnitelnoe_donesenie1160476166 ). Эсфирь с Семёном были в эвакуации в Новосибирске. По возвращении в Минск они жили в комнате на Московской улице.

Маленький Сёма

Моя мама отвела Сёму во Дворец пионеров заниматься шашками, которыми он интересовался. Вообще, Сёмочка (так все родственники называли его с детства и до почтенного возраста) был очень способным. В школе учился на отлично, закончил ее с золотой медалью. Несмотря на это, взяли его только в Лесотехнический институт. В этом плане евреям тогда было непросто. А Семён хотел заниматься математикой и после первого курса поехал учиться в Саратов, где его приняли в университет. Он выбрал этот город, потому что там жил родной брат его матери. На каникулах Сёма всегда приезжал в Минск. Помню, когда мы гуляли по городу, он любил задавать задачки. В Саратове Семён закончил аспирантуру и его распределили в Уфу, где сразу выделили общежитие. И по пути туда в поезде встретил свою будущую жену Светлану. У них родилась дочь Юлия.

Семён Рудерман с женой Светланой

Работая в Уфе, Семён каждый год приезжал в Минск проведать маму, родственников. В конце девяностых забрал маму к себе в Уфу.

В шашки любил поиграть в семье, с друзьями. Они были ему интересны.

Мы постоянно с Семёном общались, созванивались. К сожалению, когда началась пандемия коронавируса, связь прервалась. Я писала письма, они возвращались. Изменился номер телефона, я искала новый, но не смогла найти. Но все еще надеюсь, что наше общение возобновится.

Дедушка Липа Рудерман


Тетя Анна Липовна


Тетя Соня Липовна


Дядя Аркадий Липович


Внук Давид

Сёння атрымаў паведамленне, што яшчэ 25 жніўня на 88-м годзе пайшоў з жыцця пераможца першага Усебеларускага турніру па стаклетачных шашках, прызёр трох чэмпіянатаў Беларусі па рускіх шашках, прафесар, доктар тэхнічных навук Сямён Рудэрман.
Нядаўна я двойчы пісаў пра яго - http://belarus.fmjd.org/modules/news/article.php...
19 жніўня раздрукаваў гэтыя артыкулы і адправіў іх поштай па ўфімскім адрасе Сямёна Юр'евіча. Прыйшлі яны туды ўжо пасля яго смерці.

У сярэдзіне 1930-х гадоў беларуская шахматна-шашачная зборная двойчы выязджала на таварыскія сустрэчы за межы рэспублікі.

Першая паездка адбылася па маршруце Мінск – Варонеж – Масква – Смаленск – Мінск з 4 па 13 чэрвеня 1934 года.

У склад зборнай прафсаюзаў Мінска (называлі яе і зборнай БССР) уваходзілі 6 шахматыстаў і 4 шашысты. Шашачная частка каманды была прадстаўлена мацнейшымі беларускімі ігракамі – Іллёй Гардонам, Барысам Берлінковым, Дзянісам Гардзевічам і А.Берманам. Гардон быў адзіным на той час беларускім майстрам спорту, нязменным пераможцам чэмпіянатаў рэспублікі, пачынаючы з першага ў 1925 годзе. 22-гадовы Барыс Берлінкоў - ( https://telegra.ph/110-gado%D1%9E-tamu-naradz%D1%96%D1%9Esya-Ber-Barys-Berl%D1%96nko%D1%9E-12-24 ) у канцы 1933 года падзяліў з Гардонам першае месца ў першынстве Беларусі. Гардзевіч у тым турніры стаў трэцім, Берман – пятым. Перад гэтым ён перамог у чэмпіянаце Мінска.

Асвятляла выезд нашай каманды беларуская прэса. А падрабязныя вынікі мы маем, дзякуючы захаваўшамуся сшытку шахматыста Леаніда Жыткевіча, члена той каманды, да таго ж меўшага добры почырк.

Першы матч быў згуляны 6-7 чэрвеня ў гарадскім садзе Варонежа пры значным наплыве гледачоў.

Сшытак Л.Жыткевіча

Як бачым, для беларускіх шашыстаў матч склаўся даволі лёгка. Толькі Берман прайграў у другі дзень, астатнія згулялі больш удала. Гэта дазволіла зборнай Мінска атрымаць агульную перамогу з лікам 11-9.

Каманда пераехала ў Маскву, дзе 9 чэрвеня ў парку імя Горкага адбыўся цвік гэтага турнэ – сустрэча з мясцовай зборнай прафсаюзаў, якая выставіла вельмі моцных ігракоў. У шашках гэта былі толькі майстры спорту – Ігар Цімкоўскі, які праз паўгода стане чэмпіёнам СССР, уладальнік гэтага тытула 1930 года Дзмітрый Шэбедзеў, Уладзімір Гіляраў і ураджэнец Гомеля Барыс Міроцін. Не менш сур’ёзная каманда была і ў маскоўскіх шахматыстаў. Анонс сустрэчы дало нават Беларускае тэлеграфнае агенцтва. Канешне, на паперы мінчане былі яўна слабей. Але здолелі даць бой фаварытам.

Сшытак Л.Жыткевіча

Шахматысты ў барацьбе прайгралі з мінімальным лікам, а шашысты ўвогуле згулялі на роўных. Пачалося ўсё з нічыёй Гардзевіча з Гіляравым, потым Берман прайграў Міроціну. І тут Берлінкоў нечакана перамог моцнага Шэбедзева.

Вось гэтая партыя (прыводзіцца па кнізе А.Ракітніцкага “Дарагія аматары шашак” з заўвагамі Барыса Берлінкова, які гуляў белымі).

1.cb4 ba5 2.bc5 db4 3.ac5 fg5 4.bc3 gh4 5.gf4 gf6 6.fg5 hf4 7.eg5 cd6 8.cb4 ac3 9.db4 fe5 10.gh6 hg7 11.ab2 dc7 12.cd2 cb6 13.de3 bd4 14.ec5 bc7 15. ba3 gf6? 16.hg3! cb6 17.ed2 bd4 18.de3 dc3 19.bd2 ab6 20.dc3 bc5 21.ef4 cb4? (прайграе, нічыя была пасля 21. … cd4 22.cb4 fg5 23.bc5 db4 24.ae3 ed6)

22.ca5 ed4 23.fg5 dc5 24.gf4 dc3 25.fe3 cb4 26.ac5 cb2 27.ed4 bc1 28.ab6 hg3 (не выратоўвае чорных камбінацыя 28. … fg7 29.hd6 cd2 або 29. … cb2 з-за вялікай матэрыяльнай перавагі белых) 29.fh2 fh4 30.de5 ca3 31.ed6 ef6 32.ba7 і праз некалькі хадоў чорныя здаліся.

Нічыя ў партыі Цімкоўскі – Гардон прывяла да ліку 2-2 у шашачнай частцы матчу – бліскучы вынік для нашай каманды! “Вечерняя Москва” пісала, што госці аказаліся больш моцнымі сапернікамі, чым чакалі масквічы.

11-12 чэрвеня ў Смаленску прайшла завяршальная сустрэча паездкі са зборнай камандай Заходняй вобласці.

Сшытак Л.Жыткевіча

Гаспадары не знайшлі шашыста на апошнюю дошку, таму Берман адпачываў. Першае паражэнне ў паездцы пацярпеў Гардзевіч. Каманду выцягнулі Берлінкоў і Гардон, якія разграмілі неслабых Неймарка і Азімава (магчыма, сваяк вядомага пісьменніка-фантаста Айзека Азімава, які нарадзіўся на Смаленшчыне - https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B9%D0%B7%D0%B5%D0%BA_%D0%90%D0%B7%D1%96%D0%BC%D0%B0%D1%9E ). Прычынай правалу мінскіх шахматыстаў у першы дзень Жыткевіч называе бяссонную ноч у бесплацкартным вагоне.

Лепшых вынікаў у серыі матчаў дасягнулі Берлінкоў – 4,5 ачкі з 5 і Гардон – 4 з 5. Гардзевіч набраў 3 ачкі з 5, Берман – 0,5 з 3.

Наступная выязная сустрэча адбылася з 16 па 20 мая 1935 года ў Кіеве з камандай Украіны. Зборная прафсаюзаў БССР складалася ўжо з 10 шахматыстаў і 5 шашыстаў.

"Звязда" 1935 год № 111

Да чацвёркі шашыстаў, якія ўдзельнічалі ў мінулагодняй паездцы, далучыўся Аляксандр Ліхадзіеўскі, які ў чэмпіянаце Беларусі 1934 года заняў толькі 10-е месца. Гардон, Гардзевіч і Берлінкоў зноў склалі тройку прызёраў, Берман стаў шостым. То бок, казаць пра аптымальны склад нашай каманды не даводзілася. А супрацьстаяла мінчанам вельмі моцная каманда – экс-чэмпіёны СССР Бакуменка, Б.Бліндэр і Натаў, а таксама Смоляк і Раманаў. Усе яны былі майстрамі спорту, толькі на трэцяй дошцы Натава на адну партыю падмяніў першакатэгорнік Шмульян.

Сшытак Л.Жыткевіча

Нягледзячы на гэта, барацьба была напружанай, упэўнена гулялі на першых трох дошках лідары нашай зборнай, не прайграўшыя ні адной партыі. Парвалася там, дзе тонка – па адной гульні прайгралі заведама слабейшыя Берман і Ліхадзіеўскі. Хаця і тое, што яны зрабілі па нічыёй з майстрамі, было добрым вынікам. Такім чынам, па шашках украінцы атрымалі дзве перамогі з аднолькавым лікам 3-2. Шахматысты барацьбы навязаць не здолелі і двойчы прайгралі 3-7.

Шмат ўвагі надавала сустрэчы мясцовая прэса. Адзін з артыкулаў.

Са сшытку Л.Жыткевіча

Добрай была арганізацыя матчу, якой займаўся савет прафсаюзаў Украіны. Гасцей размясцілі ў гасцініцы “Інтэрнацыянал” на цэнтральнай вуліцы. Гульні праходзілі ў Доме настаўніка, было шмат гледачоў. У дзень прыезду гаспадары адвязлі мінчан у цырк на барацьбу і іншыя нумары. У апошні дзень матчу быў арганізаваны банкет. Дадому госці дабіраліся на параходзе Кіеў – Гомель.

Несумненна, гэтыя выязныя матчы прынеслі нашай камандзе шмат карысці, далі штуршок для росту Берлінкову і Гардзевічу, якія ў далейшым паступова паляпшалі сваю гульню. Але майстрамі яны сталі ўжо пасля вайны. Нельга не згадаць і маэстра Іллю Гардона, які быў яўным лідарам зборнай і кімсьці накшталт гуляючага трэнера, што дзяліўся сваімі ведамі і вопытам з іншымі членамі каманды.

"64. Шахматно-шашечная газета" 1935 год № 10

У фондах музея гісторыі горада Мінска захоўваюцца дзве фатаграфіі, на якіх адлюстраваны вядомы беларускі шашыст Дзяніс Гардзевіч падчас турніраў у сярэдзіне 1930-х гадоў. Іх перадала ўнучка Дзяніса Ігнацьевіча Ала Малыхіна. Вялікі дзякуй за сканы здымкаў супрацоўніцы музея Яўгеніі Стальмаховай.

На першай фатаграфіі партыя Дзяніса Гардзевіча з Мордухам Эльяй, зробленая на Усесаюзым турніры ЦК саюза інструментальна-станкабудаўнічай прамысловасці, які праходзіў з 20 па 30 лістапада 1935 года ў г.Ягор’еўск (Маскоўская вобласць, РСФСР).

Гэты турнір быў адным з этапаў Усесаюзнага першынства прафсаюзаў. Інфармацыю пра яго знайсці пакуль не ўдалося, але, мяркуючы па тым, што Гардзевіч праз два тыдні гуляў ужо ў наступным этапе – паўфінале, ён турнір у Ягор’еўску выйграў. Дарэчы, яго сапернік Элья – таксама мінчанін, станавіўся прызёрам чэмпіянатаў горада і Беларусі. Удзельнічаў у першым малым чэмпіянаце СССР і паўфінале саюзнага першынства 1930 года. У Ягор’еўску ён гуляў за ленінградскі завод Свярдлова. Гардзевіч жа прадстаўляў мінскі завод Варашылава, дзе працаваў кавалём. На заднім плане відаць расцяжку з заклікам да народных мас Абісініі – турнір праходзіў падчас італа-эфіопскай вайны. Цікавы і абарот фатаграфіі.

Бачым дату і памятны надпіс Эльі: “Помни! О партии которая решила судьбу!”. Відаць, вынік іх партыі і вырашыў лёс першага месца.

Другая фатаграфія не падпісана. Верагодна, яна была зроблена падчас чэмпіянату Беларусі 1933 года.

Гардзевіч гуляе з Ісаакам Храпуновічам. Меркаваць, што гэта менавіта 1933 год, схіляе прысутнасць на фатаграфіі масквіча Барыса Міроціна (ён стаіць за гадзіннікам). Ураджэнец Гомеля, майстар спорту, ён толькі адзін раз быў запрошаны згуляць па-за конкурсам у беларускім першынстве – у 1933 годзе.

"64. Шахматы и шашки в массы" 1933 год "№11/12

Як бачым, у тым чэмпіянаце Гардзевіч і Храпуновіч падзялілі трэцяе месца. Апошні быў адным з мацнейшых шашыстаў Віцебска тых часоў. Падчас Другой сусветнай вайны ён прапаў без вестак. Дзяніс Гардзевіч з вайны вярнуўся. Потым ён тройчы станавіўся чэмпіёнам Беларусі, узначальваў рэспубліканскую шашачную секцыю.

Гэты здымак – першая знойдзеная даваенная шашачная фатаграфія, зробленая на тэрыторыі БССР.

Все началось с публикации статьи ( https://telegra.ph/Vyyaznyya-matchy-belaruskaj-zbornaj-u-1934-%D1%96-1935-gadah-07-06 ) о выездных матчах белорусской шахматно-шашечной сборной, в состав которой входил Денис Гордевич, в середине 1930-х годов. Ей поделился в своем популярном телеграм-канале о межвоенной Беларуси “Беларускі піонэр” ( https://t.me/s/belaruskipioner ) историк и краевед Владимир Садовский. Там ее прочитала сотрудница Музея истории города Минска ( https://minskmuseum.by/by/ ) Евгения Стельмахова и прислала сканы трех фотографий ( https://telegra.ph/SHashachnyya-fatagraf%D1%96%D1%96-syarehdz%D1%96ny-1930-h-gado%D1%9E-07-11 ), которые несколько лет назад в музей передала внучка Дениса Гордевича Алла Малыхина. Достаточно быстро удалось ее разыскать и договориться о встрече. И вот через несколько дней я уже слушаю рассказ Аллы Евгеньевны о семье Гордевичей.

Алла Малыхина

Гордевичи жили в Западной Беларуси. В семье было три брата и три сестры. Жили небедно, в своем поместье. Но во время Первой мировой войны родители, Игнат и Юлия, умерли от тифа. Старший сын Владимир остался в Западной Беларуси. Нина стала летчицей, участвовала во Второй мировой войне, похоронена на Новодевичьем кладбище в Москве. Был еще средний сын Аркадий. Во время войны под Новогрудком он шел в лес к партизанам, а они его убили. А Вера, Надежда и Денис поехали в Минск и закрепились там. Дедушку в семье называли Геня, он был самым младшим, 1908 г.р. В паспорте было указано, что родился в Лиде. Его воспитывали Вера и Надя. В Минске сестры устроились кондукторами на конке, потом работали в трамвайном депо. Про них даже писали в газете “Советская Белоруссия” в 1979 году. Вообще, в семье Гордевичей все были “здольныя”. Так любила повторять моя мама.

Денису Гордевичу около 20 лет

В середине 1930-х дедушка женился на минчанке Рахиль. Она работала бухгалтером. В 1937 году родилась Валя, моя мама. В начале 1941 года на свет появилась вторая дочь – Таня. Денис Игнатьевич имел высшее образование, закончил Политехнический институт. Жили в своем доме на Слонимской улице. По соседству проживали и Вера с Надей.

Когда началась война, дедушку сразу призвали в армию. А Рахиль с дочерьми осталась в Минске. Моя мама была светленькая, она похожа на отца. Все принимали ее за белоруску. Но однажды, когда дети возвращались из детсада, кто-то из соседей сообщил немцам, что мама – еврейка. Так все они попали в гетто. В один день группу узников вывезли в Благовщину. И когда Рахиль с Валей, Таней и остальными шли вдоль леса, бабушка поняла, что их ведут убивать, и каким-то чудом сумела вытолкнуть мою маму из толпы в лес, чем спасла ее от верной смерти. Видимо, она сказала ей ждать там, так как мама блуждала по лесу несколько дней, пока ее не нашла местная жительница, которая спасла, приютив у себя. Позже она отдала маму в детский дом (держать у себя было опасно) в Марьиной Горке. Там ее нашли родные тети Надежда и Вера и забрали с собой в Новогрудок, где проживали их родственники. Маму там специально крестили по православной вере, чтобы снова не забрали в гетто. Она никогда эту историю мне не рассказывала. Про мамино спасение я узнала от ее подруги. В 2018 году в Благовщине на месте расстрела десятков тысяч людей был открыт мемориальный комплекс ( https://planetabelarus.by/sights/memorialnyy-kompleks-blagovshchina/ ). Я прикрепила там на дереве лист с именами Рахиль и Тани.

Белый лист в память о Рахиль и Тане в Благовщине (фото hramvs.by)

Дедушка войну прошел сержантом. Рассказывать про нее не любил. Вспоминал только, как на Малой земле чуть не утонул (он не умел плавать). Они шли в атаку, их поливали огнем и пришлось прыгать в воду. Спас какой-то брусок, за который он держался и выплыл. После войны Денис Игнатьевич вернулся в Минск, забрал у сестер мою маму. Позже женился во второй раз – на той женщине, которая нашла его дочь в лесу и спасла от смерти. Наверное, было чувство благодарности к ней. Мария Лютьяновна была старше на 14 лет. Говорили, что она была связана с минским подпольем. Судя по ее характеру, это возможно. Была – огонь, бесстрашная. Жили они в том же доме на Слонимской. Все мамино и мое детство прошло там. При доме был огромный участок – 30 соток, большой сад, одних кустов крыжовника 200 штук. Тетя Маня, так мы называли вторую жену дедушки, вела хозяйство, торговала продукцией. В этом плане была очень хваткой. Даже как-то ездила в Казахстан что-то продавать, обратно везла чай. Большие деньги зарабатывала. В 1967 году купила моим родителям машину. Потом начали строить детский сад и забрали часть соток. А позже, когда весь частный сектор на Слонимской сносили, вместо дома с оставшимся участком дали взамен квартиру.

Вторая жена умерла в 70 лет. Денис Игнатьевич женился еще раз, на Евгении, которая была младше лет на десять. После смерти дедушки она переехала в Украину.

Моя мама, в замужестве Валентина Малыхина, закончила Политехнический институт и осталась там работать. Всю жизнь преподавала высшую математику. Я трудилась экономистом в банковской сфере.

Дочь Валентина

Дедушка постоянно в разъездах был, на турнирах. В детстве иногда играли с ним в шашки. Помню, как одел мне на шею серебряную медаль спартакиады СССР, это единственное, что от него оставалось, но она где-то пропала. Остальное забрала третья жена. Когда приезжал к нам в гости, всегда привозил большие конфеты “Мишка косолапый”.

Я дедушку запомнила веселым человеком. Любил женщин, застолья в меру. Широкой души был человек. Умер он в самом конце 1986 года. Похоронен на Чижовском кладбище.

Денис Гордевич в центре

Фотографии из архива Аллы Малыхиной.

Успомнім пра самую вялікую сенсацыю савецкіх шашак канца 1930-х гадоў – першае за тры з паловай года паражэнне выбітнага майстра гульні Васіля Сокава, якое здарылася ў партыі чэмпіянату Беларусі 1939 года са студэнтам Белдзяржуніверсітэта Веніямінам Гарадзецкім.

Сокаў быў наймацнейшым шашыстам Савецкага Саюза. З кастрычніка 1935 года ён выйграў амаль усе турніры, у якіх удзельнічаў. Ленінградзец гуляў вельмі творча, знаходзіў новыя шляхі нават у дасканала вывучаных варыянтах. Да 1939 года ён ужо двойчы прымаў удзел у першынстве Беларусі (па-за конкурсам). І калі ў 1936 годзе Сокаў перамог з вялікім адрывам, то чэмпіянат наступнага года стаў тым рэдкім выпадкам, калі ён не заняў першае месца. Апярэдзіць яго здолеў шматразовы чэмпіён рэспублікі мінчанін Ілля Гардон.

Васіль Сокаў у 1930-х гадах. З кнігі В.Рашэтнікава і Г.Троцкіх "Василий Соков" (1985)

У 1938 годзе ленінградзец упэўнена перамог у чэмпіянаце СССР і Усесаюзным першынстве ВЦСПС. І вось у снежні 1939 года Сокаў прыехаў у Мінск у трэці раз. Анансуючы чэмпіянат, газета “Звязда” назвала госця непрабіваемым. У адпаведнасці з гэтай характарыстыкай ён і пачаў турнір, зрабіўшы ў першых пяці турах толькі адну нічыю. З адным з бліжэйшых праследавальнікаў – Веніямінам Гарадзецкім – Сокаў сустракаўся ў шостым туры. І вынік гэтай партыі здзівіў усіх.

Гарадзецкі нарадзіўся ў Бабруйску ў 1919 годзе, там жа ў 13 гадоў пачаў займацца шашкамі. Праз два гады ён ужо стаў чэмпіёнам горада сярод дарослых і першакатэгорнікам, а ў 1936 годзе – пераможцам Усесаюзнага першынства школьнікаў. У наступным годзе Гарадзецкі паступіў на фізіка-матэматычны факультэт БДУ і, як сам пазней пісаў, на шашкі засталося зусім мала часу. Дарэчы, да вайны і нейкі час пасля побач з яго прозвішчам ужываўся ініцыял “Б.” Верагодна, спачатку ён быў Беніямінам, а потым змяніў першую літару імені.

Цікава, што яшчэ ў 1936 годзе на старонках газеты “64” у 17-гадовага Гарадзецкага (разам з земляком Якавам Гордзіным) з мэтрам Сокавым адбыўся тэарэтычны спор наконт партыі Цюнеў – Дрыгін, у якім яны па чарзе абвяргалі варыянты адзін аднаго. Так што партыя 12 снежня мелася быць прынцыповай. Прыводжу яе з каментарыямі па гарачых слядах Гарадзецкага ў газеце “64”.

1. cb4 fg5 2. ba5 bc5 3. bc3 cb4 4. ac5 db4 5. cd4 ba3 6. gf4 gf6 7. ab2 fg7 (У склаўшымся становішчы, мабыць, лепшае, бо на 7. … gh4 будзе 8. fg5, а на 7. … hg7 8. fg3 gh4 9. bc3, і ў абодвух выпадках партыя белых пераважней. Гэты ход упершыню быў прыменены В.Сокавым супраць Гардзевіча ў першынстве БССР 1936 г.) 8. fg3 gh4 9. bc3 hf2 10. eg3 fg5 11. gh4 ab6 12. hf6 gg3 13. hf4 hg7 14. gf2 gf6 15. fg3 ed6 16. gh4 de7 17. cb4? (Гэта прайграе. Трэба было гуляць 17. fg5 hf4 18. eg5 de5 19. gh6 ef4 20. hg5 fh4 21. hg7, і калі 21. … ef6, то 22. gg3 hf2 23. de5 і г.д.) 17. … ac5 18. cb2 hg5 19. fh6 de5 20. dc3 cb4?

(Гэтым ходам чорныя не толькі выпускаюць выйгрыш, але і прайграюць партыю. Трэба было гуляць 20. … cd6 21. ac7 cb4 22. ca5 ea1 23. cg7 ah8 і выйграюць).

21. hg7! bf4 (Калі 21. … fh8, то 22. dd8 bf4 23. bc3, і гульня зводзіцца да працягу, меўшага месца ў партыі) 22. bc3! fh8 23. dd8 fe3 24. cd4 ec5 25. df6

Тут Сокаў прапанаваў нічыю, але Гарадзецкі знайшоў мужнасць яе адхіліць.

25. … cb4 26. ac3 cd6 27. cb4 bc5 28. ba5 ba7 29. ab6! cb4 30. bc7 db8 31. hg5 ab6 32. gh6 bc5 33. hg7 cd4 34. fa5 hf6 35. ac3 fg5 36. cd2 gh4 37. df4 ba7 38. fc7 і чэмпіён СССР здаўся.

Як потым аказалася, Сокаў бачыў контрудар белых на 21-м ходзе, але не заўважыў далейшых манеўраў саперніка. Прычынай памылкі магла быць стомленасць. Партыя была другой за дзень, прычым пачыналася яна а сёмай гадзіне вечара. А напярэдадні ён яшчэ прачытаў даклад і даў сеанс адначасовай гульні.

Гэта паражэнне стала для Васіля Сокава першым за тры з паловай года. Апошні раз ён прайграваў у чэмпіянаце Ленінграда 1936 года Казанскаму.

Газета “64” на сенсацыйны вынік адгукнулася карыкатурай Юрыя Юзэпчука, а таксама жартоўным вершам аўтара пад псеўданімам “Вс. Лоб.”.

"64. Шахматна-шашачная газета" 1939 год № 72

Нягледзячы на паражэнне, Сокаў упэўнена выйграў турнір. А Гарадзецкаму неспадзяваная перамога дазволіла на фінішы апярэдзіць майстра Іллю Гардона і заняць трэцяе месца.

"64. Шахматна-шашачная газета" 1940 год № 2

У наступным першынстве Беларусі - https://telegra.ph/Aposhn%D1%96-davaenny-08-01 -, якое прайшло вясной 1941 года, Гарадзецкі падзяліў 1-5 месцы. Мусіў адбыцца матч-турнір за званне чэмпіёна рэспублікі, але пачалася вайна. Падчас яе Гарадзецкі працаваў у абарончай прамысловасці ў Сярэдняй Азіі. У 1944 годзе для заканчэння вучобы быў накіраваны ў Маскву, дзе і застаўся. Пазней стаў чэмпіёнам СССР (1961), адным з першых савецкіх гросмайстраў, выбітным тэарэтыкам і аналітыкам. Быў вялікім папулярызатарам шашак, напісаў 15 кніг, наклад якіх складае 649 000 (!) асобнікаў. Пражыў Веніямін Барысавіч 95 гадоў.

Веніямін Гарадзецкі. З групы vk.com "Москва: Мир шашек"

Васіль Сокаў загінуў у сакавіку 1944 года пад эстонскай вёскай Путкі. І сёння многія лічаць яго найлепшым шашыстам усіх часоў.

Перад расповедам пра апошні даваенны чэмпіянат Беларусі, які адбыўся ў красавіку-маі 1941 года, трэба ўспомніць кантэкст. Папярэдняе рэспубліканскае першынство прайшло ў канцы 1939 года і закончылася завяршэннем пераможнай серыі Іллі Гардона – ён утрымліваў тытул чэмпіёна Беларусі з самага першага чэмпіянату ў 1925 годзе, толькі аднойчы падзяліўшы першае месца – у 1933 годзе з Барысам Берлінковым ( https://telegra.ph/110-gado%D1%9E-tamu-naradz%D1%96%D1%9Esya-Ber-Barys-Berl%D1%96nko%D1%9E-12-24 ). У 1939 годзе Гардон нават не трапіў у тройку прызёраў, стаўшы толькі чацвёртым. Апярэдзіла яго моладзь – першае месца занялі мінчанін Каплановіч і 17-гадовы Віктар Грушэцкі з Віцебска. Трэцім стаў 20-гадовы бабруйчанін Веніямін Гарадзецкі, які вучыўся ў Мінску ў Белдзяржуніверсітэце. Па-за конкурсам гуляў чэмпіён СССР Васіль Сокаў, які, нягледзячы на паражэнне ад Гарадзецкага ( https://telegra.ph/Peramoga-Garadzeckaga-nad-Sokavym-07-21 ), апярэдзіў бліжэйшых праследавальнікаў на два ачкі. Вясной 1940 года адбыўся матч за званне чэмпіёна Беларусі. Па выніках шасці партый тытул заваяваў Грушэцкі.

Чэмпіянат 1941 года чакаўся з цікавасцю. Пытанняў перад стартам хапала. Няўдача Гардона ў 1939 годзе – гэта разавы збой ці яго эпоха ўжо закончылася? Ці зможа абараніць чэмпіёнскі тытул Віктар Грушэцкі? Хто яшчэ са шматлікай моладзі будзе змагацца за медалі? Ці пацвердзіць свой прагрэс Веніямін Гарадзецкі, які падзяліў першае месца ў чэмпіянаце Мінска 1940 года, а ў студзені наступнага выйграў першы ў Беларусі бальны турнір (разыгрываліся балы кандыдата ў майстры)? Забягаючы наперад скажу, што першынство прайшло ў цікавай барацьбе і закончылася нечакана.

А пачалося яно ў сталічным Інстытуце фізічнай культуры 20 красавіка. У турніры ўдзельнічала 13 чалавек, упершыню за апошнія гады не было запрошанага майстра з-за межаў рэспублікі. Акрамя Мінска былі прадстаўлены Віцебск (адразу чатырма ігракамі), Гомель, Магілёў і РСЧА. Такая абрэвіатура, якая азначала Рабоча-сялянскую Чырвоную армію, была на таблічцы Канішчыкера. Яшчэ ў дзень старту “Чырвоная змена” пісала, што пад пытаннем удзел дзеючага чэмпіёна Беларусі Грушэцкага, але ён усё-такі змог згуляць. Галоўным суддзёй быў інспектар па шахматах і шашках Рэспубліканскага спорткамітэта Д.І.Кузьмінскі.

У першым жа туры адбылася сенсацыя. Майстар Гардон прайграў свайму вучню – 17-гадоваму Ізраілю Бельскаму. Рэдкі для практычнай гульні фінал з запіраннем трох шашак здарыўся ў партыі Гарадзецкі – Храпуновіч.

1. fg5 fe5? (трэба было гуляць 1. … de5) 2. gh6 de7 3. cd2 ef4 4. bc5 db4 5. ac3 fg3 6. cd4 cd6 7. dc3 ef6 8. hg7 bc7 9. ge5 df4 10. de5! fd6 11. cd4 hg7 12. ab8 і чорныя здаліся.

Ілля Гардон пацярпеў паражэнне і ў другім туры – катастрафічны пачатак турніру для майстра. Тым больш, прайграў ён, трапіўшы ў простую пастку. А паставіў яе Гарадзецкі, які гуляў чорнымі.

1. cd4 bc5 2. db6 ac5 3. bc3 fg5 4. ab2 gf4 5. ge5 df4 6. eg5 hf4 7. cd4 ce3 8. fd4 gf6 9. ab4 hg7 10. gf2 gh6

Як пазней пісаў Гарадзецкі ў сваёй кнізе “Рамантыка шашак”, у гэтай пазіцыі Гардон прадумаў 35 (!) хвілін. Аказалася, што пасля нападзення 11. fg3 ён разлічваў толькі наступствы адказаў чорных 11. … fg5 і 11. … fg7, пасля якіх атрымоўваў перавагу, і не заўважыў простай камбінацыі. Партыя закончылася так: 11. fg3?? ed6! 12. gg7 dc5 13. bd6 ca1 14. gh8 fg7 з перамогай чорных.

Трэцім быў згуляны апошні па ліку тур (і ў далейшым туры мянялі месцамі, таму я буду ўказваць нумары тураў у парадку, якім яны гуляліся). У ім Грушэцкі перамог зямляка Соркіна.

1. cd4 fg5 2. bc3 gh4 3. cb4 gf6 4. dc5 bd4 5. ec5 cb6 6. de3 bd4 7. ec5 hg5 8. ab2 hg7 9. ba5 db4 10. ac3 ed6 11. ab4 dc7 12. ba5 ab6 13. cd4 gh6 14. bc3 fe5? 15. df6 ge7 16. gf4 bc5 17. ed2 cb4 18. cd4 ba3 19. fg3 hf2 20. ge3 ba7 21. fg5! hf4 22. eg5 ab6 23. gh6 ef6

24. hg3 dc5? 25. de5! fd4 26. gh4 de3 27. df4 cd4 28. hg5 dc3 29. gf6 ab2 30. ca3 cd2 31. fg7 de1 32. gh8 ef2 33. he5 bc5 34. eb8 fd4 35. ba7 і чорныя здаліся.

У чацвёртым туры сустрэліся лідары – Грушэцкі і Гарадзецкі. Партыя працякала даволі спакойна і закончылася ўнічыю. Белымі гуляў Гарадзецкі.

1. gf4 ba5 2. cb4 ac3 3. db4 fg5 4. ba5 gf6 5. bc3 dc5 6. ed4 ce3 7. fd2 fe5 8. de3 gf4 9. eg5 hf4 10. cd4 ec3 11. ab4 cb2 12. ac3 ed6

13. fg3 dc5 14. ge5 ca3 15. gf2 hg7 16. fg3 de7 17. ed2 gh6 18. ef6! eg5 19. gh4 gf4 20. hg5 fe7 21. ge3 ef6 22. hg3 cb6 і праз некалькі хадоў пагадзіліся на нічыю.

Грушэцкі выйграў дзве наступныя партыі і ў сярэдзіне турніру адарваўся ад канкурэнтаў на адно ачко. Але потым ён зрабіў шэсць нічыіх запар. Праўда, і праследавальнікі Гарадзецкі, Ідэльсон і іншыя таксама гублялі ачкі. Надта ўжо роўным быў склад удзельнікаў чэмпіянату.

На чатыры туры раней за іншых згуляў свае партыі Канішчыкер, якому, верагодна, трэба было вяртацца ў армію. Ён набраў 7,5 ачкоў з 12 магчымых.

У 10 туры важную перамогу атрымаў чорнымі Агародніцкі над Гарадзецкім. Гэты выйгрыш дазволіў яму ўвайсці ў групу лідараў.

1. gf4 ba5 2. cb4 ac3 3. db4 fg5 4. bc3 gf6 5. ba5 gh4 6. cb4 dc5 7. bd6 ec5 8. cd2 fe7 9. dc3 hg7 10. ed2?

10. … fg5 11. cd4 ed6 12. db6 ac5 13. dc3 gf6 14. hg3 (прайграюць і астатнія хады) 14. … fe5 15. ab2 cb6 16. ac7 db6 17. cb4 ba5 18. bc3 ba7 19. ed4 ce3 20. ff6 ge3 з перамогай. Вось і ўсе партыі чэмпіянату, поўны тэкст якіх удалося знайсці.

Перад апошнім турам, які гуляўся 3 мая, лідзіравалі Грушэцкі і датэрмінова закончыўшы турнір Канішчыкер – па 7,5 ачкоў, Ідэльсон і Агародніцкі – па 7, Гарадзецкі – 6,5. Развязка атрымалася фантастычнай. Гардон нарэшце пацвердзіў майстарскі ўзровень гульні і нанёс першае паражэнне Грушэцкаму, Гарадзецкі выйграў, а Ідэльсон і Агародніцкі згулялі паміж сабой унічыю. Такім чынам, пяць чалавек падзялілі першае месца!

"64. Шахматна-шашачная газета" 1941 год № 21

Веніямін Гарадзецкі для маскоўскай газеты “64” напісаў артыкул, у якім падвёў вынікі чэмпіянату і прывёў некалькі цікавых дэбютных схем, ужытых удзельнікамі.

"64. Шахматна-шашачная газета" 1941 год № 21

Сваё меркаванне пра прайшоўшы чэмпіянат апублікаваў у газеце “Чырвоная змена” і старшыня шахматна-шашачнай секцыі Беларусі І.А.Фрыдлянд.

"Чырвоная змена" 1941 год № 55

Асноўнай прычынай чарговай няўдачы майстра Гардона ён лічыў недастатковую фізічную падрыхтаванасць. Але горыч ад выступлення Гардону скрасілі добрыя вынікі яго вучняў у шашачным гуртку Мінскага Палаца піянераў – Ідэльсона, Агародніцкага і Бельскага.

Блякла згуляў і прызёр чэмпіянатаў БССР 1933, 1934, 1936 і 1937 гадоў Дзяніс Гардзевіч.

Для вызначэння чэмпіёна Беларусі планавалася правесці дадатковы матч-турнір, але праз паўтара месяца пачалася Вялікая Айчынная вайна. І так склаўся лёс, што ніхто з пяцёркі, якая павінна была ў ім згуляць, пасля яе ў рэспубліку ўжо не вярнуўся – Ідэльсон, Агародніцкі і Канішчыкер загінулі, Гарадзецкі і Грушэцкі пасля вайны засталіся жыць у РСФСР. Некалькі слоў пра кожнага з іх.

Магіляўчанін Д.І.Канішчыкер (вядома толькі імя па бацьку – Ісаевіч) у сярэдзіне 1930-х гадоў пераехаў вучыцца ў Ленінград, дзе прымаў удзел у чэмпіянаце горада і першынстве мясцовых ВНУ. Больш вядомы яго брат Барыс, які пасля вайны застаўся жыць у Ташкенце, стаў адным з лепшых савецкіх суддзяў, узначальваў федэрацыю шашак Узбекскай ССР.

Канішчыкер (стаіць) падчас партыі чэмпіянату Ленінграда 1941 года. "64. Шахматна-шашачная газета" 1941 год № 7

Хацкель Ідэльсон (1924 г.н.) быў суседам Ізраіля Бельскага. Разам яны і пачалі наведваць гурток шашак у Мінскім Палацы піянераў у 1936 годзе. У 1939 і 1940 гадах ён станавіўся пераможцам усебеларускага першынства школьнікаў, а ў канцы 1940 года ўжо падзяліў першае месца ў дарослым чэмпіянаце Мінска.

Веніямін Гарадзецкі нарадзіўся і пачаў займацца шашкамі ў Бабруйску. У 1936 годзе ён стаў пераможцам Усесаюзнага першынства школьнікаў. У наступным годзе паступіў на фізіка-матэматычны факультэт БДУ. Падчас вайны Гарадзецкі працаваў у абарончай прамысловасці ў Сярэдняй Азіі. У 1944 годзе для заканчэння вучобы быў накіраваны ў Маскву, дзе і застаўся. Пазней стаў чэмпіёнам СССР, адным з першых савецкіх гросмайстраў, выбітным тэарэтыкам і аналітыкам. Быў вялікім папулярызатарам шашак, напісаў 15 кніг. Пражыў ён 95 гадоў.

Веніямін Гарадзецкі сярод вядомых нідэрландскіх шашыстаў. Крыніца: www.64-100.com

Менш за ўсіх вядома пра А.Агародніцкага. Яшчэ адзін выхаванец гуртка Мінскага Палаца піянераў, у гарадскіх спаборніцтвах ён пачынае гуляць у 1939 годзе, а ўжо праз два гады становіцца прызёрам бальнага турніру мацнейшых шашыстаў Мінска, падзяліўшы другое месца са сваім трэнерам Гардонам.

Віцеблянін Віктар Грушэцкі ў чэмпіянатах Беларусі дэбютаваў у 1936 годзе ў 14-гадовым узросце. У канцы 1930-х гадоў ён пачаў працаваць карэспандэнтам у газеце “Віцебскі рабочы”. Вайну прайшоў у складзе рэдакцыі дывізіённай газеты “Ворошиловский залп”. Пасля заканчэння вайны Грушэцкі працаваў у ваенных газетах Далёкаўсходняй акругі. Пра шашкі не забываў – стаў майстрам спорту, вядомым арбітрам. У 1979 годзе ў званні палкоўніка Грушэцкі звольніўся ў запас і пераехаў у Рыгу. Там выбіраўся намеснікам старшыні федэрацыі шашак Латвіі. Падрабязней пра яго па спасылцы ( https://telegra.ph/100-gado%D1%9E-tamu-naradz%D1%96%D1%9Esya-V%D1%96ktar-Grushehck%D1%96--chehmp%D1%96yon-Belarus%D1%96-pa-shashkah-pra-yakoga-p%D1%96sa%D1%9E-Vajnov%D1%96ch-12-28 ).

Часопіс "Шашкі" 1964 год № 4

Што тычыцца астатніх удзельнікаў першынства, то не вярнуліся з вайны Ілля Гардон, Ісаак Храпуновіч і Патапенка. Ізраіль Бельскі ваяваў, быў двойчы паранены. Пасля стаў майстрам спорту, тры разы быў прызёрам чэмпіянату Беларусі. За гады працы трэнерам падрыхтаваў цэлую плеяду знакамітых беларускіх шашыстаў, у тым ліку Анатоля Гантварга, Алену Соркіну, Міхаіла Каца. Падрабязней пра Бельскага можна прачытаць тут ( http://belarus.fmjd.org/modules/news/article.php?storyid=1711 ). Ваяваў і Дзяніс Гардзевіч ( https://telegra.ph/Zdolnyya-Gardzev%D1%96chyy-07-15 ). Потым ён тройчы станавіўся чэмпіёнам Беларусі, узначальваў рэспубліканскую шашачную секцыю. Барыс Красніцкі пасля вайны працаваў трэнерам у Магілёве, быў старшынёй абласной шахматна-шашачнай секцыі. Пра лёс Соркіна і Радашынскага нічога не вядома, хутчэй за ўсё яны загінулі падчас вайны.