Виталий Анисько: Гісторыя беларускіх шашак

Впервые с моим будущим добрым другом Мариком Геллером мы встретились в 1961 году на юношеском первенстве Минска. На табличке, стоявшей у него на столе, было написано «Главный судья М.С. Геллер». На вопрос Марика, что значит «М.С.», я ответил, что, наверное, мастер спорта. Оказалось, что «Марат Семенович». Кто мог тогда подумать, что в какие-то моменты жизни мы станем не разлей вода. Потом он стал ярым болельщиком моих учеников, всегда присылал поздравительные телеграммы.

Сеанс Марка Геллера в Минском Дворце пионеров, где он сам начинал заниматься шашками. Зимние каникулы 1961/62 учебного года

Марик тогда учился на матфаке университета. Он был нашим кумиром – уже играл в финалах Союза, и хорошо играл. В 1957 году Геллер стал чемпионом СССР среди юношей, обойдя Щеголева и Андрейко. Помню, Марик давал сеанс в русские на десяти досках вслепую. Мы были поражены.

В конце 1961 года Марик играл в международном турнире в Ялте, где поделил третье место с Корховым. Первым стал Баба Си, вторым – Андрейко. Помню, мы в «Физкультурнике» тогда читали его статью «Черные цепи на черно-белых полях», что-то такое. Геллер писал, что Баба Си проходил мимо столиков и после партий показывал удары, которые участники не видели. А они были не в три-четыре хода, а очень яркие.

Международный турнир по стоклеточным шашкам в Ялте собрал сильный состав участников. Баба Си в 1960 году стал серебряным призером чемпионата мира. Андрейко был действующим чемпионом СССР, Корхов побеждал в союзном первенстве в 1958 и 1960 годах. Францию представляли международный гроссмейстер Изар и международный мастер Шилан, Голландию – международные мастера Бергсма и Ларос. Слободской был чемпионом Украины, Маншин – Ленинграда.
Перед началом турнира участники прогнозировали итоговое распределение мест. Марку Геллеру большинство отводило 9 или 10 место. После турнира журнал «Шашки» писал: «Стало ясно, что в Белоруссии, кроме М. Шавеля, который в этом турнире не смог принять участие, вырос еще один игрок международного класса».
Все партии Марка Геллера на этом турнире – по ссылке.
( https://toernooibase.kndb.nl/opvraag/detailsper.php?taal=&kl=46&se=0&Nr=6327&Id=669&sortbui=0&rattab=&rattabe= )
https://toernooibase.kndb.nl/opvraag/applet.php?taal=&kl=46&Id=669&r=1&jr=0&wed=94430
https://toernooibase.kndb.nl/opvraag/applet.php?taal=&kl=46&Id=669&r=2&jr=0&wed=94428
https://toernooibase.kndb.nl/opvraag/applet.php?taal=&kl=46&Id=669&r=3&jr=0&wed=94427
https://toernooibase.kndb.nl/opvraag/applet.php?taal=&kl=46&Id=669&r=4&jr=0&wed=94429
https://toernooibase.kndb.nl/opvraag/applet.php?taal=&kl=46&Id=669&r=5&jr=0&wed=94432
https://toernooibase.kndb.nl/opvraag/applet.php?taal=&kl=46&Id=669&r=6&jr=0&wed=94434
https://toernooibase.kndb.nl/opvraag/applet.php?taal=&kl=46&Id=669&r=7&jr=0&wed=94433
https://toernooibase.kndb.nl/opvraag/applet.php?taal=&kl=46&Id=669&r=8&jr=0&wed=94426
https://toernooibase.kndb.nl/opvraag/applet.php?taal=&kl=46&Id=669&r=9&jr=0&wed=94431
https://toernooibase.kndb.nl/opvraag/applet.php?taal=&kl=46&Id=669&r=11&jr=0&wed=94447
https://toernooibase.kndb.nl/opvraag/applet.php?taal=&kl=46&Id=669&r=12&jr=0&wed=94459
https://toernooibase.kndb.nl/opvraag/applet.php?taal=&kl=46&Id=669&r=13&jr=0&wed=94435

Отец Марика воевал на фронте, мама была белоруской или полячкой. Ее я помню – Францевна. При немецкой оккупации Марик был в Минске и, видимо, у него тогда была фамилия матери. И никто Марика не сдал. Соседи ведь могли сказать, что папа у него еврей и на фронте. Марик мне рассказывал, что немец его даже по головке гладил и конфетку давал. Он не был похож на еврейского мальчика.

Бабка Марика была мудрая и с юмором. Жила около Комсомольского озера. Как-то он к ней приходит (произношение у Марика было с белорусским оттенком): «Ой, бабка. Нешта я сябе плоха чуствую». Она ему: «Марэчэк, дык чуствуй сябе лучше». Это очень смешно. А второе, может быть, еще смешнее. Бабка метет избу, приходит Марик и начинает просить деньги:

– Бабка, дай тры рублі.
– Ой, Марэчэк, не магу. Пальцы баляць.
– Ну дай тры рублі.
– Марэчэк, я ж табе кажу – пальцы баляць. Не магу табе дулю скласці.

Марик, я думаю, написал пару десятков диссертаций по программированию. Он был колоссальным специалистом. С его мозгами мог чудеса творить.

На работе начальницей была старая дева, Нина Григорьевна. На один из ее дней рождения Марик посвятил ей такие стихи (я считаю, гениальные):

Ніна Рыгораўна, пані шаноўная,
З днём нараджэння цябе мы віншуем.
Жыцця мы жадаем, як казка чароўная,
І мужа знайсці, алкаголіка чулага.
Каб быў ён алкаголік заўзяты, упарты,
Каб шклянку гарэлкі піў з хуткасцю кулі.
Каб грошы ўсе вашы прайграўшы ў карты,
Падносіў вам к носу фігурныя дулі.
А як ён кахае, калі б толькі чулі вы.
І будуць зайдросціць вам усякія людзі,
Калі з выцвярэзніка прыйдзе расчулены,
Пяшчотна абдыме і цмокне ў грудзі.

В чемпионате БССР по стоклеточным шашкам 1974 года я, Гантварг и Шульман шли по «плюс 10» – сумасшедший результат, 16 человек играло. И незадолго до финиша я играю с Мариком. По Сейбрандсу пытаюсь выбить его из классики и остаться с центром. И вроде бы получается, но делаю одну неточность. А Марик все-таки был игрок того поколения, когда классику больше играли. И вот он пошел 15-20, помню, как сейчас. Получилось, что я не вырвался из классики и остался с лишними темпами. Марик прихватил меня, показал четкую игру и выиграл. Класс у него был, конечно. Это поражение отбросило меня на третье место, отстал на пол-очка.

Марик часто блицевал в клубе. С Граковичем, еще с кем-то. У него была такая фраза: «Значит так. Две шашки форы дать тебе я не могу, но не дать одну не имею права». Его юмор был совершенно не похож на другой. У меня тоже довольно своеобразный и неплохой юмор, но у Марика он был изысканный.

В 1963 году в Лиепае после победы в чемпионате СССР Алику Плакхину нужно было выступить на закрытии. Он обратился к Геллеру. Тот ему посоветовал выйти и произнести: «Дорогие друзья! Нет слов и не хватает денег, чтобы выразить всю признательность». Плакхин этого не сказал, конечно. Это была коронная фраза Марика, я ее часто употребляю.

Как-то на турнире в Пинске мы играли в футбол, Марик нас ждал. И потом все пошли в овощной магазин – хотелось же пить. Там на разлив продавались разные соки. И подходят на кассу Ватутин, Пресман, еще кто-то. Один, к примеру, яблочный берет, второй – сливовый, третий – вишневый. Марик – следующий. Продавщица спрашивает у него: «Вам какой?» – «Каждому возрасту – свои соки. Два «фугаса» (бутылка вина 0,7 л. – В.А.), пожалуйста». И показывает на верхнюю полку. Мне кажется, это довольно невинно, но смешно.

1980 год, г. Пинск. Чемпионат БССР по стоклеточным шашкам

В 1969 году мы поехали в Казань на первенство союзного «Буревестника». Человек десять туда Дробушевич отправил. Идем по городу, по пути встречается отделение милиции. Марик предлагает Селянто: «Саша, иди и сразу сдайся. Так лучше будет. Все равно же попадешь к ним».

1990 год. Ко мне надолго приехали голландцы тренироваться в Стайках. Как-то мы поехали на Курган Славы, Марик с нами. Говорит мне: «Мишка (он меня так называл), ехал сейчас в трамвае. Ты знаешь, не все еще у нас правильно делают. Написано: «За безбилетный проезд штраф один рубль». И нарисован железный рубль. Не действует». Я не понимаю, куда он клонит. Марик продолжает: «Надо действовать по-другому. Должно быть написано, что штраф рубль две, и нарисована бутылка «Эрети». Вот это бы работало». Это вино тогда стоило рубль две копейки. Такое у него воображение было.

В БГУ идет первенство «Буревестника». Геллер ходит между столиков, комментирует. А тогда шла война во Вьетнаме. За доской сидит Ваня Степанов, доктор наук. Обхватил голову руками и напряженно думает. Марик подходит к нему: «Ваня, что ты сидишь? Сайгон бомбят!»

Как-то мы с Мариком зашли в кафе «Березка» на площади Победы. В первом зале там была столовая тогда. У Марика две бутылки вина с собой. Лето, я в легком пиджачке, в кармане которого, как мне казалось, лежало два рубля. Становимся в очередь с подносом. На раздаче дымится азу по-татарски. Мы предвкушаем удовольствие. Я начинаю рыться в пиджаке и не нахожу денег. Марик: «Ой, ты знаешь, они тут так готовят. Я не хотел тебе говорить. Лучше мы просто хлеба возьмем». Мы приближаемся к кассе, скоро наша очередь. И во внутреннем кармане я все-таки нахожу два серебряных рубля. Достаю их, и Марик с интонацией выдает фразу, которую мы часто с приятелем сейчас применяем: «Но в послеееднее время они стали готовить значииительно лучше».

О смерти Марика я узнал в Голландии. Там был какой-то командный турнир. Гантварг узнал первым, но решил мне не говорить, зная мое отношение к нему. Сообщил мне Схолма, в итоге мы с ним до утра просидели в баре. На похороны я не успел. Когда вернулся в Минск, заехал к его второй жене Зойке, помянули Марика. Она его очень любила. У них была трогательная пара. Он называл ее то ли Жаботинский, то ли Алексеев (Зойка была полная). Она его – Марэчэк. Зойка очень ухаживала за ним. Такие бутерброды ему давала с собой.

Голландцы полюбили Геллера, когда в 1981 году матч СССР – Голландия проходил в Минске. Как-то после тура сидим мы в буфете Дома литератора, и Марик Сейбрандсу говорит: «Учитель, пред именем твоим готов покорно преклонить колени!» Я Тону перевел, тот заулыбался, по-дружески похлопал его по спине. Сейбрандс и партии Марика помнил.

Геллеровские афоризмы, эти все его вещи – оно все во мне сидит. Не проходит и дня, чтобы я не произнес их в какой-то шахматной компании, либо они не пришли на ум. Этот человек часто вспоминается.

В середине 1970-х годов я написал про Марика так:

Где-то примерно в те годы,
Яркой взметнувшись звездой,
Геллер делал погоду
Юный, совсем молодой.
Он с Баба Си встречался,
Всяк талант его видел,
Но высоко не поднялся,
Сейбрандса он не обидел.

Фотографии из архивов дочери Марка Геллера Виктории Галябович и Белорусской федерации шашек.

Фотогалерея к 85-летию со дня рождения Марка Геллера. ( https://photos.google.com/share/AF1QipMw2yib3pmAN2rVpERwANZSyhqP63mG54QOzLfl9Dv5GxTqkHcsgweAvdxp41sWvg?key=MC12NlpacEI4Y004ZUNXVk5FNUZ4N2pfbzY2UFF3 ) (архівы дачкі М.Гелера В.Галябовіч, В.Палянскага, Б.Плоткіна, Беларускай федэрацыі шашак, НАРБ).

(архівы дачкі М.Гелера В.Галябовіч, В.Палянскага, Б.Плоткіна, Беларускай федэрацыі шашак, НАРБ).

6 сакавіка 1935 года ў Мінску быў усталяваны сусветны рэкод адначасовай гульні ў рускія шашкі. Чэмпіён СССР Ігар Цімкоўскі правёў сеанс на 125 (!) дошках.

У Мінск адзін з самых яркіх савецкіх майстроў прыехаў у пачатку сакавіка і за два дні да рэкорднага сеанса прачытаў лекцыю ў цэнтральным рабочым шахматна-шашачным клубе.

«Рабочий» 1935 год № 51

У канцы 1932 года Цімкоўскі ўжо наведваў сталіцу Беларусі. Яго запрасілі прыняць удзел у чэмпіянаце рэспублікі. Масквіч, які гуляў па-за конкурсам, перамог з адрывам ў адно ачко, хаця прайграў віцебчаніну Барысу Берлінкову.

Аднак вернемся да сеанса 6 сакавіка. Вось што пісала газета «Чырвоная змена»:

Цімкоўскі гуляе вельмі хутка, а там, дзе ён задумваецца, ідуць галаваломныя цудоўныя камбінацыі, і яго сапернікі аказваюцца адразу ў пройгрышных сітуацыях. Аднак толькі пасля двухгадзіннай гульні Цімкоўскі выйграе першую партыю ў рабочага завода імя Варашылава тав. Платкава.
Барацьба працягваецца, і ў некаторых партыях майстар стаіць ужо на пройгрыш. Пасля трох часоў гульні Цімкоўскі прайграе першую партыю 12-гадоваму піянеру, вучню 5-й школы Ізе Рубіну.

На момант удзелу ў сеансе Цімкоўскага Ізя меў другую катэгорыю. Ён прыйшоў у шашачную секцыю, якую вёў майстар Гардон, у 7-гадовым узросце.

Сеанс, які праходзіў у актавай зале Вышэйшага педагагічнага інстытута, доўжыўся 5 гадзін 15 хвілін і закончыўся з лікам 104½ : 20½ (+91 –7 =27) на карысць майстра.

«Звязда» 1935 год № 54

Да 55-годдзя з дня правядзення сеанса мінскі шашачны журналіст Барыс Агашын паразмаўляў з былым піянерам Рубіным, які ўжо стаў Аляксандрам Якаўлевічам (прыводжу частку гутаркі па часопісу «Шашкі»):

Мастер Тимковский остался в моей памяти высоким худощавым симпатичным мужчиной с чуть вьющейся рыжеватой шевелюрой, одет был в строгий серый костюм. Сеанс он проводил виртуозно, быстро переходя от столика к столику. Кое-кто пытался сжульничать, снимая его шашки с доски или подставляя себе лишнюю. Но в этом случае мастер произносил «вы что-то здесь сделали» и рукой смахивал все шашки.
Помню, что наша партия проходила в позиционном стиле. Она, естественно, не сохранилась, а жаль. Мне удалось первым победить грозного соперника. После окончания партии Тимковский любезно поздравил меня с победой и пожелал дальнейших успехов. Поздравили друзья, товарищи, а тренер Гордон по-отечески обнял меня.

Не сустракаў інфармацыю пра гэты сеанс у кнігах Аркадзя Ракітніцкага, які шмат пісаў пра гісторыю шашак у Беларусі і хутчэй за ўсё сам прымаў у ім удзел. Магчыма, прычынай быў арышт Цімкоўскага ў 1938 годзе.

Удзельнікі чэмпіянату СССР 1938 года

20 верасня на першай паласе шахматна-шашачнай газеты «64» выйшаў разгромны ананімны артыкул «За чысціню звання савецкага майстра», у якім сцвярджалася, што трое ўдзельнікаў нядаўна прайшоўшага ў Кіеве чэмпіянату СССР – Цімкоўскі, Цюнеў і Гіляраў – выкарыстоўвалі сваё знаходжанне на турніры для п'янства і гулянак. Паведамлялася, што рашэннем Усесаюзнай секцыі Цімкоўскі «за маральнае разлажэнне» пазбаўлены звання майстра і выключаны з шэрагаў савецкай шахматна-шашачнай арганізацыі. Цюнева і Гілярава дыскваліфікавалі на два гады.

Што насамрэч адбывалася на тым чэмпіянаце, мы ўжо не даведаемся. Па словах відавочцаў, Цімкоўскага мучыў зубны боль. Ён прапускаў туры, потым наганяў, даігрываў, лячыўся.

Неўзабаве Цімкоўскага арыштавалі. Далейшы яго лёс дакладна невядомы. Па ўспамінах ( https://vk.com/wall-193638250_754 ) савецкага шахматыста Б. С. Вайнштэйна, апублікаваных С. М. Гарбачовым, прычынай быў «канфлікт з органамі правапарадку, але не палітычная рэпрэсія. Вам магу сказаць даверліва, не для друку – ён патрапіў у дрэнную кампанію, стаў піць і здзейсніў растрату. Тэрмін яму далі невялікі /адносна/, але калі і як ён вярнуўся – я не ведаю».

Дагэтуль невядомы ні час, ні месца гібелі Ігара Цімкоўскага. Меркавана, адбылося гэта ў 1941 годзе.

Ігар Цімкоўскі

Игорь Владимирович Тимковский. Воспоминания Б.С. Вайнштейна.

Я писал о И.В. Тимковском 22 апреля 2020 г. Перейти по ссылке:
https://vk.com/wall-193638250_80
Мастер Игорь Владимирович Тимковский стал шестым чемпионом столицы. Только готовя эту публикацию, обратил внимание на любопытное совпадение Тимковский стал и шестым чемпионом СССР.
И.В. Тимковский (родился в 1911 г. – умер предположительно в 1941 г.).
Неизвестно: где и когда он родился. Неизвестно точно: где и когда он умер.
В Москву Тимковский приехал в 1929 году из Ташкента. Отец Игоря был кинооператором, и семья переезжала с ним из города в город на съёмки фильмов. В Ташкенте Тимковский уже был сильным игроком: в 1929 г. он выиграл матч на звание чемпиона города у ставшего впоследствии крупным шахматным деятелем Б. Вайнштейна. А начинал своё спортивное восхождение Тимковский в двадцатые годы в Одессе, где он получил третью категорию.
У меня имеются воспоминания о Тимковском Б.С. Вайнштейна. Как эти воспоминания попали ко мне? В 1986 г. гроссмейстер Юрий Арменакович Арустамов подал в издательство «Физкультура и спорт» заявку на книгу о Тимковском. Книгу написать не удалось. А перед отъездом на постоянное место жительства в Израиль Ю.А. Арустамов передал папку с собранными о Тимковском материалами мне. Думаю, что воспоминания о Тимковском Б.С. Вайнштейна будут интересны шашистам. Прежде чем перейти к воспоминаниям, сообщу некоторые сведения о Б.С. Вайнштейне.
Цитирую Википедию: «Борис Самойлович Вайнштейн (19 мая 1907, Одесса — 1993, Москва) — советский шахматист, деятель советского шахматного движения, шахматный литератор; председатель Всесоюзной шахматно-шашечной секции (1942—1945).
Математик; доктор экономических наук. В конце 1920-х годах организатор шахматного движения в Узбекистане; председатель Среднеазиатской шахматной секции (1928—1929). Участник полуфинала 7-го чемпионата СССР (1931). Автор ряда книг о шахматах, статей и фельетонов. Псевдоним «Ферзьбери». На многих соревнованиях был секундантом Давида Бронштейна».
Воспоминания о Тимковском Б.С. Вайнштейна:
«Уважаемый Юрий Арменакович!
Я тронут Вашими теплыми словами по поводу моего дня рождения, и
приношу Вам искреннюю благодарность.
Хотелось бы обстоятельно ответить на все Ваши вопросы относительно Игоря Тимковского, но мне это не под силу. Прошло более половины столетия и, не скажу, чтобы память ослабла, но многие детали
тогда казались настолько несущественными, что рассеялись в тумане
многих годов. Некоторые фрагменты запечатлелись в моей памяти
очень ярко, но логические связи потеряны, как и промежуточные события.

Впервые мы встретились с Игорем летом I929 года, в шах. клубе
на открытом воздухе играли в шахматы молодые ребята, хорошо знакомые между собой. Появился юноша, почти мальчик с яркими весенними
конапушками на открытом веселом лице, с рыжими волосами. Очень мне запомнилось, что он пришел босиком, хотя путь его лежал через город.
Выждав, пока я окончил свою партию, он сказал:
- Вы - Борис Вайнштейн, я вас знаю заочно. Я - Игорь Тимковский
хотел бы сыграть с вами в шашки.
Здесь я должен пояснить, что у нас в Ташкенте незадолго до того
произошла смена чемпионов. Сначала Васильев по турниру уступил свое
звание студенту САГУ /Ср.Аз.гос.университет/ Якобсону, а затем я
выиграл у Якобсона матч / +6 =3 -0 /и стал чемпионом. В этом качестве я, конечно, был не обязан ввязываться вдруг, второпях в игру
с юношей, которого прежде никогда не видел. Но у него в глазах я
прочел такое страстное желание сразиться с любым партнером, что
не было сил ему отказать.
Игорь играл в темпе блиц, совершенно не задумываясь и будто даже
не особенно всматриваясь в расположение шашек на доске. Я не мог
играть с такой быстротой, особенно после того, как по первым нескольким партиям понял, что он превосходит меня по силе по меньшей мере
на две категории. Мы играли минут 40-50, ну не более часа. Я пожал ему руку и сказал - нарочито громко:
- Тимковский, мы сыграл с вами девять с половиной на половину.
Игорь отпрянул.
- Да, что вы, Борис! Это же был блиц, здесь счет совершенно
не нужен.
Обмен репликами, как видите, не совсем обычный. Нередко, потерпев неудачу, игрок объясняет ее посторонними внешними причинами:
не в настроении был, голова болела, зевнул шашку, жаркий день…
Я хотел подчеркнуть, что у нас в Ташкенте такого нет и не будет.
Но и своим ответом он показал лицо настоящего спортсмена и
благородного человека. Тогда я добавил:
- Если вы, Тимковский, захотите, скажем, через месяц вызвать на матч чемпиона города, то ни он, ни шах. -шаш. секция возражать не будут.
Он горячо откликнулся:
- Откуда вы знаете? Почему вы так думаете?
Я улыбнулся, ребята вокруг рассмеялись, он оглянулся и понял.

В матче он сразу захватил инициативу, выиграв помнится 3 партии из первых четырех. Затем сопротивление мое усилилось, я сделал
пару ничьих и даже выиграл одну партию: он недосчитал комбинацию:
белая шашка проскочила на g7, но тут же и погибла на "козьей ноге".
Этот эпизод Тимковский впоследствии привел в примечаниях к одной
своей опубликованной партии со ссылкой на наш матч.
В заключительной части матча он несколько ослабил нажим, делал
ничьи даже там, где мог искать шансы на выигрыш, Обеспечив себе
победу в матче и звание чемпиона, он мне кажется, не хотел выигрывать со слишком крупным счетом, щадя мое самолюбие. Окончательный результат был + 6,5 - 3,5. Это - самый крупный в моей жизни успех, как шашиста!
До матча и после него мы встречались несколько раз в клубе,
играли в шашки, поддавки, беседовали. Отец Игоря был кино-оператором, приехал в Ташкент на несколько месяцев по поводу съемки какого то фильма, который, боюсь, так и не попал на экран. О своей семье
он говорил немного, о матери ничего не упоминал. Отец, я думаю, по
национальности был поляк. Сам Игорь по польски не говорил, но на
применяемые мной иногда по ходу речи польские обороты или поговорки
охотно откликался /"прошу пана", "цо занато, то нездрово" и т.п./
В его поведении заметны были такие свойственные полякам черты, как
утонченная вежливость, галантность, порой, я сказал бы, рыцарство.
Его мать, вероятно, была русская, иначе трудно объяснить имя
Игорь, которого нет в католических "святцах". Во всяком случае -
это была культурная семья, что чувствовалось по воспитанности Игоря,
его широкому кругу интересов, богатому словарному запасу.
Иногда он комментировал сыгранные нами партии, преимущественно
дебюты. Меня поражала его эрудиция, уверенность в своих суждениях,
бестрепетное отношение к авторитетам. К примеру, я говорю:
- Здесь Лысенко указывает, что с3-в4 обеспечивает белым
позиционный выигрыш.
- Да что он понимает! У него дальше в вариантах и черные и
белые делают ошибочные ходы.
- А это - любимый ход Медкова, он видимо хорошо разработал
этот вариант…
- Пусть попробует со мной!
Вскоре он уехал в Москву, закончились дела его отца в Ташкенте.
В столице, как мне рассказывал мой свояк Д.Г. Гинзбург (мастер спорта СССР по шашкам с 1925 г. - СНГ) он встречался
в легких партиях с мастерами, играл успешно, но в чемпионат страны
его пускать не хотели - нет оснований, говорили "хранители порядка",
быть может видевшие в Тимковском серьезного конкурента. Гинзбург
сообщил с моих слов /мы были в переписке/, что Тимковский чемпион
Ташкента.
- Чем он это докажет?

У Тимковского оказалась вырезка из "Правды Востока", где приводились результаты его матча с Вайнштейном на первенство города, и он
попал в чемпионат. Лишь из-за турнирной случайности он не занял первое место, пропустив В.Медкова (если не ошибаюсь). (Б.С. Вайнштейн ошибся. В 4-ом чемпионате СССР (Москва, 1930) Тимковского обошёл Д.В. Шебедев – СНГ).
Я уехал из Ташкента на Дальний Восток, на строительство Байкало-
Амурской магистрали и в 1935 году вернулся в Москву. С Тимковским
мы встречались эпизодически, он был в то время постоянным московским
жителем. Он не учился в ВУЗ"е, а работал в каком - то учреждении.
Помню небольшой турнир мастеров, в котором Тимковский шел впереди
наравне с Л. Потаповым. В последнем туре Игорь, стремясь вырваться на
чистое первое место сыграл рискованный дебют с Сидлиным, а тот
хотя шел на одном из последних мест, очень последовательно и точно
действовал и заставил Игоря сложить оружие.
Я ходил на этот турнир, Игорь по ходу партий делился со мной
своими планами. Главная его сила была, на мой взгляд, в далеком расчёте
темповых, нефорсированных позиций. Конечно, он и комбинации прекрасно
рассчитывал, но что ни говори, комбинация в шашках скорее исключение,
чем правило. Однажды он во время партии отошел от доски и сказал:
- Ну, теперь вся.
- Откуда вы взяли, ведь у него сейчас открывается множество
ходов?
- Темповой выигрыш, я посчитал.
Дальше он исчез с горизонта: конфликт с органами правопорядка, но
не политическая репрессия. Вам могу сказать доверительно, не для печати - он попал в плохую компанию, стал пить и совершил растрату.
Срок ему дали небольшой /относительно/, но когда и как он вернулся -
я не знаю.
Крепко жму руку, дорогой Юрий Арменакович, желаю здоровья и
успеха в предпринятом Вами благородном деле. 15.06.1987 г.».
Привожу фотографию из архива Л.А. Глезера. Ориентировочно – 1937 г. На фото пятеро шашистов. Голова одного из них вырезана. Вырезали тех, кто был репрессирован. На фотографию намертво наклеен картон. Рукою Л.А. Глезера написано (а ранее полная надпись вероятно была на самом фото): сидят Лев Абрамович Глезер и Игорь Владимирович Тимковский; стоят Макс Ноевич Шапиро (слева - СНГ) и Исидор Ефремович Листовой. Пятым мог быть Дмитрий Всеволодович Шебедев (его репрессировали в 1937 г.). Отмечу, что на голове И.В. Тимковского надета ермолка (кипа) – традиционный еврейский мужской головной убор.

Геннадий Борисов известен как сильный игрок-практик и один из лучших тренеров Беларуси. За почти 40 лет работы он подготовил несколько поколений витебских шашистов, многие из которых становились победителями и призерами первенств мира и Европы, чемпионатов страны. Есть в его жизни еще одна страсть – поэзия. Сегодня Геннадий Дмитриевич отмечает 75-летний юбилей.

– Я родился в деревне Острово Крупского района Минской области. В 1966 году поступил в Витебский ветеринарный институт. Но со временем понял, что это не мое. Забрал документы и пошел на завод радиодеталей «Монолит», 13 лет там проработал. А с 1985 года стал работать тренером.

– Как в вашей жизни появились шашки?

– Начал я играть в них в деревне лет в 9-10. Делали самодельные – разрезали катушки, рисовали доски. В школе у нас математику вел Петр Михеевич Лебедко. Он имел второй разряд, был чемпионом района. Кружок по шашкам он не вел, но кое-что показывал. Помню, меня многое удивило – рожон, еще что-то.

Когда переехал в Витебск, меня потянуло к шашкам. Пошел в библиотеку, взял несколько книг. Потом нашел клуб на Советской, 7 (он и сейчас по этому адресу расположен). Встретил там Леонида Семенова, мастера по стоклеткам. Он стал меня на соревнования брать. В 1972 году я поехал на первенство Белоруссии в Новополоцк, набрал там в районе 50 %. С Плакхиным вничью сыграл. Я по книжке его партию посмотрел, так и сыграл. Потом немного отошел, но ничью сделал. Чемпионом тогда стал Хацкевич.

Семенов записал меня в «Урожай». Первый раз сыграл в первенстве этого общества в 1974 или 1975 году, занял второе место после Хацкевича. Потом один раз становился чемпионом белорусского «Урожая». Затем перешел в «Зенит», чемпионом этого общества тоже один раз был.

В Витебске тогда была большая массовость в шашках. В 70-е в чемпионате города перед финалом еще полуфинал проходил. Самыми сильными игроками были Виктор Рыбаков, Леонид Семенов, Владимир Шорохов, Иван Степанов, Анатолий Камович. Рыбаков в 1969 году разделил с Аркадием Плакхиным первое место в чемпионате БССР. Семенов играл в финале Союза по стоклеткам. Шорохов был сильным стоклеточником и композитором. Две его концовки попали в книгу Цукерника, в других книгах есть позиции Володи.

За доской Геннадий Борисов и Вячеслав Полянский

В 1983 году я стал бронзовым призером первенства БССР и выполнил норматив мастера спорта. До этого два раза выполнял в Риге на форумах заочников, там проводились турниры с нормой мастера. Сам честно выполнял, но Москва не присвоила. По слухам, партии смотрел Абациев и сказал, что не соответствуют мастерскому уровню. Мне интересно было самому выполнить. Наши белорусы мне говорили: «Не выполнишь сам». Выполнил. В одном мастерском турнире иду – семь ничьих. Но в последних двух турах выигрываю у мастера из Харькова Мачульского и у кандидата одного. И заканчиваю «плюс 2» – это мастерская норма. Но не присвоили.

В 2000 году команда Витебска выиграла Кубок Беларуси. Играли я, Миша Короткин, Оля Гулидова, кажется, четвертого не помню.

В 2005 и 2006 годах был призером чемпионата Европы по шашкам-64 среди ветеранов в блице и классике.

– Как вы стали тренировать?

– Я давно хотел. И когда с завода ушел, то пошел тренером в спортивную школу. Это был 1985 год. Было непросто поначалу. Тогда за тренерскую ставку платили 100 рублей. Мне дали полторы – это шесть групп, по 18 человек в каждой. Больше 100 человек нужно было набрать – кошмар. К весне в некоторых группах оставалось по 3-4 человека. Но особо к посещаемости не придирались. Литературы для детей у меня не было. Я сразу купил бумаги, наделал книжечек с комбинациями для новичков. Сам их придумывал.

Среди первых учеников были Саша Хавкин, который сейчас в Канаде, Марина Печень (Новицкая), Вова Зубок. Все они стали мастерами.

IV международный детский фестиваль «Тракай-1990». Команда г.Витебска: Владимир Шелешков, Александр Хавкин, Геннадий Борисов, Марина Печень, Ольга Гимро

Первый успех на союзном уровне – это третье место Оли Гулидовой на первенстве СССР среди девушек 1990 года в Добеле. Она тогда обыграла Вайнштейн. Оля начинала заниматься у Нины Шороховой, потом перешла ко мне. Три раза выигрывала чемпионат Беларуси среди женщин.

Одно время, года два, у меня тренировалась Антонина Захарова (Лангина). Помню, показал ей вариант в «Атаке шашки g5». Она красиво выиграла в нем на чемпионате мира или Европы. Там интересный вариант, я впервые применил его в Юрмале в партии с латышским мастером Бекерисом. Он думал минут 40, но нашел правильное продолжение, и вничью сыграли. Я сам нашел этот вариант тогда, не знал, что Габриелян уже так выигрывал.

– Сильных учеников у вас много.

– Марина Печень и Дима Масайло были призерами первенств мира и Европы среди кадетов. Марина много раз выигрывала чемпионаты Беларуси по русским шашкам и однажды по стоклеточным. Рома Клименок сильно играл, был победителем первенства Беларуси. Виталик Гальцов (Кравчук) становился чемпионом Европы среди юниоров и был третьим на мире. Ира Курцова выигрывала первенство Европы в рапиде среди девушек. Виталик Новиков побеждал на чемпионате Европы среди юниоров в классике, много раз был призером первенств мира и Европы.

Из нового поколения Даша Нарчук, Артем Гутан и Настя Буторович уже выигрывали медали первенств мира и Европы в младших возрастных группах.

Много хороших девочек тренировалось у меня. Катя Шпакова, Настя Стасюченок (Роботецкая), Зоя Комедько, сестры Алексеенко. А Аня Зинчук какая способная была. На чемпионате области два раза красиво выиграла у мастера спорта Короткина в летающие. Но на мире и Европе у нее не получилось попасть в призеры. Две ученицы сейчас работают тренерами: Марина Новицкая в Марьиной Горке и Настя Роботецкая в Витебске. Новиков и Нарчук у Насти начинали заниматься.

Помню, Стас Хвостюк получил приз за лучшую комбинацию на турнире на призы гроссмейстера В. Габриеляна. Он кандидатом в мастера стал. Вообще я уже лет 30 собираю позиции из партий учеников. В шашках меня привлекает творческая сторона. Когда дети играют, много интересных идей и позиционных приемов находится. Я их все записываю, иногда такие оригинальные вещи получаются. Сейчас готовлю книгу к печати. Надеюсь, что летом выйдет. Будет называться «Избранные позиции, идеи практики и композиция».

– Знаю о вашем увлечении поэзией.

– С 1979 по 1985 годы я заочно учился на отделении поэзии Литературного института имени М. Горького в Москве. Семинары вел Владимир Костров, довольно известный поэт.

Десять лет, с 1996-го по 2006 год, я вел поэтическую рубрику «Плынь» в «Вечернем Витебске». Публиковал в ней произведения молодых неизвестных авторов. Со столькими интересными людьми в то время познакомился. И даже со своей будущей женой – Александрой Красовской, она тоже присылала стихи.

Если так разобраться, то я все в стол пишу. Столько уже накопилось, что две-три книги можно выпустить. Одна у меня лет 20 назад вышла самиздатом – «В порыв небесной чистоты», витебские друзья помогли. Закончу работать над шашечной книгой, начну работать над поэтической. Раньше писал на русском языке, но уже лет 15-20 пишу на беларускай мове. Один раз были на соревнованиях в Слониме и коллективно с детьми на пляже сочинили такой стишок:

Продак выйшаў раз з гушчару
І ўбачыў рэчку Шчару.
Ён сказаў: «Кап’ё прыслонім,
Гэта месца будзе Слонім».

Саша Анисько дал его в слонимскую газету. А потом мне говорили, что где-то в общежитии прямо на стенке было написано это четверостишие. Так понравилось кому-то.

Прочитаю еще верш «Грунвальд – Дуброўна»:

…На ніве рухомыя, зніклыя цені,
У Вечнасць прайшлі пакаленні.
Разнятыя кім, разамкнёныя звенні?

Сінечай – смугою, туманам,
Цяпер вы тугою вякоў спавіты,
Ад татар, крыжакоў, маскавітаў
Родны край баранілі.
На іх долю і мужныя плечы
Глыбаю легла Грунвальдская сеча!

…З Вялікім Княствам – Вітаўта наступ,
Непазбежны, чаканы, рашаючы бой!
Уранні маліўся ў шатры…
Мужны Ягайла «Карону» павёў за сабой.

Ойча – Хрыстос, за паўшых, жывых
Маліся і за гэтых, за тых…
К вечару бой смяротны заціх.

Міланскай брані, грукат мячоў,
Звон дамаскай сталі,
Пабляк даспехаў рыцарскіх бляск.
У далях – змораны ляск,
Бой… скрыгат металу.

Вялікі маршал у баі не скарыўся,
На полі брані горды паў Валенрод.
Зламаны іх важакі,
У «Ордэна» вырвана горла,
З поля сечы бягуць крыжакі.

Прусакі, разбітыя ўшчэнт,
Дубровенскай бітвы далёкай
Стаіць у вяках – гул і рокат!

Яны за Айчыну
На смерць стаялі. За нас.
З імі адным вечным быццём,
Як нацыя сёння існуем,
У беларускай прасторы вяслуем,
За іх – мы жывём.
У поцемках тых – наступных вякоў
Заззяюць, паўстануць патомкі,
Ліцвіны,
Не стануць яны на калені…

Адчайны бег пакаленняў,
Далёкіх продкаў родныя цені…
Ёсць адно – няўлоўнае тое імгненне,
Нязменна-бягучае – «тут і цяпер»,
Жыццё – маленькая Вечнасць?!
Мы з імі адзіны
Былі мы і будзем! Павер.

…Хоць час той рассыпаўся ў прах,
У бездань, до чорнага ззяння!
Аб кім і аб чым –
туга шкадавання?…

Фотографии из архива юбиляра.

З групы vk.com «Москва: Мир шашек»

Веніямін Гарадзецкі нарадзіўся 13 красавіка 1919 года ў Бабруйску ў сям’і Сімы-Эйдле і Мойшэ-Дов Бера. У 1920 годзе падчас адступлення палякаў сям’я знаходзілася ў мястэчку Урэчча на Случчыне, дзе была імі абрабавана і збіта. Неўзабаве Гарадзецкія вярнуліся ў Бабруйск.

Насамрэч пры нараджэнні бацькі назвалі сына Беньямінам. Але імя яму не падабалася з-за сугучнасці з бабелеўскім бандытам Беняй Крыкам. І пасля Вялікай Айчыннай вайны Беньямін Беркавіч Гарадзецкі стаў Веніямінам Барысавічам. У тэксце я буду ўжываць звыклае нам імя.

У сям’і Гарадзецкіх любілі гуляць у шашкі. Спачатку выйграваў бацька, але потым яго пачаў перамагаць старэйшы сын Натан (пазней ён стаў вядомым шашачным кампазітарам і трэнерам). Веніямін жа ўдзельнічаў у сямейных баталіях у асноўным у якасці гледача.

Усё змянілася ў 1932 годзе, калі Гарадзецкі ў двары знайшоў кнігу Васіля Русо «Шашкі» і старанна яе вывучыў. У канцы 1933 года ў складзе каманды Бабруйска ён добра згуляў у першынстве Беларусі сярод школьнікаў і быў уключаны ў склад зборнай рэспублікі для удзелу ў першым шахматна-шашачным першынстве Савецкага Саюза, якое прайшло ў Ленінградзе на зімовых канікулах у студзені 1934 года. Кожная каманда складалася з двух шахматыстаў і двух шашыстаў. Зборная Беларусі згуляла даволі ўдала і заняла чацвёртае месца.

«Піянерская праўда» 1934 год № 6

У тым жа годзе Гарадзецкі выйграў чэмпіянат Бабруйска сярод дарослых, а таксама ўпершыню прабіўся ў фінал першынства Беларусі, дзе заняў 9-е месца з 14 удзельнікаў (па іншых звестках сваё месца ў фінале Веніяміну саступіў брат Натан). Па выніках гэтага турніру яму прысвоілі першую катэгорыю.

У чэрвені 1935 года канцоўка Гарадзецкага ўпершыню была апублікавана ў маскоўскім часопісе «64».

1. gf2 hg1 2. fg3 gb6 3. fe5! fd4 4. bc5 =

У пачатку 1936 года ў Ленінградзе адбылося другое першынство СССР сярод школьнікаў. На гэты раз каманды складаліся з двух шахматыстаў, шахматысткі і шашыста. Зборная Беларусі стала сёмай. На шашачнай дошцы Гарадзецкі ўпэўнена правёў увесь турнір і стаў чэмпіёнам Савецкага Саюза. Вось што па вяртанні ў Бабруйск ён распавёў мясцовай газеце «Комуніст»:

– Атрымаць першае месца ў такім моцным складзе ігракоў было мне не так лёгка. Але к турніру я ўзмоцненна рыхтаваўся як у тэорыі, так і на практыцы. Я падрыхтаваў шмат новых варыянтаў ігры. Зрабіўшы ў першым туры выпадковую нічыю, я з астатніх 7 партый набраў 7 ачкоў.
Ужо тады быў заўважны аналітычны талент бабруйчаніна. У маі 1936 года ён разам з земляком, вядомым эцюдыстам Якавам Гордзіным, на старонках газеты «64» уступіў у тэарэтычную спрэчку з наймацнейшым шашыстам СССР таго часу Васілём Сокавым наконт партыі Цюнеў – Дрыгін. З яе дэталямі можна азнаёміцца тут ( https://telegra.ph/Teharehtychnaya-sprehchka-Garadzeckaga-%D1%96-Gordz%D1%96na-z-Sokavym-04-07 ).

Летам 1937 года Веніямін Гарадзецкі на выдатна закончыў 2-ю яўрэйскую сярэднюю школу Бабруйска і паступіў на фізіка-матэматычны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Падрабязна пра яго вучобу ў БДУ я пісаў раней ( https://telegra.ph/Vuchoba-Ven%D1%96yam%D1%96na-Garadzeckaga-%D1%9E-Beldzyarzhun%D1%96vers%D1%96tehce-1937-1941-10-08 ).

НАРБ, ф. 205, воп. 4, ф. 688, арк. 1

У першыя гады студэнцтва з-за занятасці вучобай Гарадзецкі займаўся шашкамі менш і нават на нейкі час быў пераведзены ў другую катэгорыю. Але ўжо з 1939 года ён стаў імкліва прагрэсаваць і хутка вырас у аднаго з мацнейшых беларускіх шашыстаў. У тым годзе Гарадзецкі выйграў чэмпіянат Мінска і ўпершыню стаў прызёрам першынства Беларусі, заняўшы трэцяе месца. Пры гэтым ён атрымаў яркую перамогу над гуляўшым у ім па-за конкурсам чэмпіёнам СССР Васілём Сокавым, які на той момант нікому не прайграваў на працягу трох з паловай гадоў. Пра гэтую партыю можна прачытаць тут ( https://telegra.ph/Peramoga-Garadzeckaga-nad-Sokavym-07-21 ).

У 1940 годзе Веніямін Гарадзецкі зноў перамог у першынстве Мінска, на гэты раз падзяліўшы першае месца з Хацкелем Ідэльсонам. Выйграў ён і першы ў Беларусі бальны турнір (разыгрываліся балы кандыдата ў майстры, якіх для прысваення гэтага разраду трэба было набраць тры), што адбыўся ў пачатку 1941 года.

Праз некалькі месяцаў у Мінску прайшоў апошні даваенны чэмпіянат Беларусі ( https://telegra.ph/Aposhn%D1%96-davaenny-08-01 ). Гарадзецкі падзяліў у ім 1-5 месцы. Пазней мусіў адбыцца дадатковы матч-турнір для вызначэння пераможцы, але пачалася Вялікая Айчынная вайна.

У час вайны Гарадзецкі працаваў у абарончай прамысловасці ў Сярэдняй Азіі. У 1944 годзе для заканчэння вучобы быў накіраваны ў Маскву, дзе і застаўся жыць. Пасля атрымання ў 1946 годзе дыплома Маскоўскага дзяржаўнага ўніверсітэта Гарадзецкі стаў працаваць інжынерам-даследчыкам у НДІ артылерыйскага ўзбраення.

Па прыездзе ў Маскву ён даведаўся, што ўжо пасля пачатку вайны яму прысвоілі разрад кандыдата ў майстры спорту. У 1952 годзе Гарадзецкі стаў майстрам спорту, а пасля перамогі ў чэмпіянаце СССР па рускіх шашках 1961 года – адным з першых савецкіх гросмайстраў. Таксама на яго рахунку серабро (1962) і бронза (1960) Усесаюзных пяршынстваў. Гарадзецкі тройчы перамагаў у чэмпіянатах РСФСР (1950, 1952, 1953).

З групы vk.com «Москва: Мир шашек»

Веніямін Барысавіч быў вялікім папулярызатарам шашак. Ён напісаў 15 кніг, наклад якіх складае 649 000 (!) асобнікаў. Некалькі з іх выйшлі ў беларускіх выдавецтвах. Гарадзецкі рэдагаваў шашачныя аддзелы ў СМІ, у тым ліку больш за 20 гадоў – у газеце «Советская Белоруссия».

Пражыў Веніямін Гарадзецкі 95 гадоў. Ён памёр 9 лістапада 2014 года ў Маскве. Пахаваны на Малахаўскіх яўрэйскіх могілках.

«64. Шахматна-шашачная газета», 1936 год № 23

«64. Шахматна-шашачная газета», 1936 год № 28

«64. Шахматна-шашачная газета», 1936 год № 25

14 красавіка спаўняецца 130 гадоў з дня нараджэння Аляксандра Прохаравіча Круталевіча (14.04.1894 – 24.11.1937) – чалавека, які адыграў найважнейшую ролю ў перыяд станаўлення шашачнага руху ў Беларусі стагоддзе таму. Таксама ён вядомы як адзін з распрацоўшчыкаў беларускай навуковай тэрміналогіі, матэматык і выкладчык.

Дзякуючы працы даследчыкаў мы ведаем пра жыццё Круталевіча даволі шмат. Гісторык Ігар Барынаў вывучаў яго справы ў маскоўскіх архівах. Пра навуковую і выкладчыцкую дзейнасць пісаў ( https://elib.bspu.by/bitstream/doc/6670/1/%D0%94%D0%B7%D1%8F%D1%82%D0%BA%D0%BE_%D0%A0%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%B0%D0%B5%20%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0_2015_5.pdf ) мовазнавец Дзмітрый Дзятко. Даволі грунтоўны артыкул ( https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D1%8F%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80_%D0%9F%D1%80%D0%BE%D1%85%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%B2%D1%96%D1%87_%D0%9A%D1%80%D1%83%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%B2%D1%96%D1%87 ), прысвечаны Аляксандру Круталевічу, ёсць у беларускай Вікіпедыі.

У гэтым матэрыяле прывяду толькі асноўныя звесткі з яго біяграфіі, свае знаходкі апошняга часу, а таксама ўсё, што вядома пра шашачную дзейнасць Круталевіча.

Аляксандр Круталевіч нарадзіўся 2 (14) красавіка 1894 года ў Варшаве ў сям’і акалодачнага наглядчыка гарадской паліцыі Прохара Рыгоравіча Круталевіча (паходзіў з сялян Ігуменскага павета) і Алены Якаўлеўны Маразоўскай. З 1911 года вучыўся ў Мінскай прыватнай гімназіі С. П. Зубакіна і К. О. Фальковіча. Пасля яе заканчэння ў 1914 годзе паступіў на фізіка-матэматычны факультэт Маскоўскага ўніверсітэта.

27 красавіка (10 мая) 1915 года ў маскоўскай Георгіеўскай царкве на Усполлі Круталевіч абвянчаўся з Нінай Пракаповіч – дачкой адстаўнога падпалкоўніка Фаўста Пракаповіча, ураджэнца Мінскай губерніі.

Запіс аб шлюбе ў метрычнай кнізе (сэрвіс Яндэкса «Пошук па архівах»)
Вясной 1916 года ў прызыў студэнтаў Круталевіча накіравалі ў Чугуеўскае ваеннае вучылішча, якое ён закончыў праз пяць месяцаў у чыне прапаршчыка. Пасля служыў у запасных палках, а з чэрвеня 1917 года ваяваў на Румынскім фронце Першай сусветнай вайны. У кастрычніку Круталевіч быў узнагароджаны ордэнам Св. Станіслава трэцяй ступені з мячамі і бантам. За савецкім часам сваю службу ў царскай арміі ён хаваў, як і праўду пра бацькоў – у анкетах пісаў, што паходзіць з сялян.

У студзені 1918 года Круталевіч быў звольнены з арміі з-за хваробы. Ён вярнуўся ў Маскву, у ліпені аднавіўся ва ўніверсітэце. Аднак ужо ў верасні забраў дакументы і разам з малодшым братам Барысам пераехаў у акупаваны немцамі Мінск.

Аляксандр Круталевіч пачаў працаваць настаўнікам у школах горада. Хутчэй за ўсё, працягваў ён гэта рабіць і ў перыяд, калі Мінск быў заняты палякамі (08.08.1919 – 11.07.1920). Пасля іх сыходу ўладкаваўся ў аддзел народнай адукацыі пры Мінгубрэўкаме (са жніўня – Камісарыят асветы), дзе працаваў намеснікам загадчыка статыстычнага аддзела. У пачатку лістапада 1920 года згодна з прадпісаннем Кампрацы Круталевіч быў адкамандзіраваны ў Цэнтральнае статыстычнае бюро БССР, дзе пачаў працаваць статыстыкам-арганізатарам. Пазней ён стаў загадчыкам секцыі статыстыкі «народного здравия», а з 1 красавіка 1921 года да 1 лістапада 1922 года займаў пасаду памочніка і намесніка загадчыка Цэнтрстатбюро Міхаіла Шкубера. Раней пра гэтую старонку біяграфіі Круталевіча вядома не было.

Адначасова з працай статыстыкам Аляксандр Прохаравіч працягваў выкладаць у мінскіх школах – 70-й першай ступені, 4-й і 7-й другой ступені. Цікава, што ў першай з іх ён працаваў разам з Канстанцінам Фальковічам, а 4-я школа – гэта былая прыватная гімназія Зубакіна і Фальковіча, выпускніком якой Круталевіч быў. Размяшчалася тады гэтая школа па вул. Савецкай, 95. Круталевіч жыў непадалёк – у доме № 105 па гэтай жа вуліцы (сёння на яго месцы – частка пр. Незалежнасці насупраць д. 28), які належаў сваячцы жонкі Надзеі Пракаповіч. Леанід Маракоў у кнізе «Галоўная вуліца Мінска» піша, што дом быў падзелены на дзве кватэры – 6-пакаёвую (нацыяналізавана) і 3-пакаёвую, якая засталася Пракаповічам. Напэўна, у гэтай кватэры плошчай каля 57 м² з кухняй без электрычнасці разам з дзвюмя іншымі сем’ямі жыла і сям’я Круталевіча. Дарэчы, у суседнім будынку (Савецкая, 107) размяшчаўся Беларускі педагагічны тэхнікум, у якім Круталевіч выкладаў з 1922 года.

Аляксандр Круталевіч зрабіў вялікі ўклад у распрацоўку беларускай навуковай тэрміналогіі па алгебры, геаметрыі, фізіцы, хіміі, касмаграфіі і батаніцы. З 1921 года ён уваходзіў у склад навукова-тэрміналагічнай камісіі пры Наркамасветы БССР, быў членам Інстытута беларускай культуры (пазней рэарганізаваны ў Акадэмію навук БССР), навуковым сакратаром яго педагагічнай секцыі. Круталевіч – аўтар падручнікаў па алгебры, трыганаметрыі, методыцы матэматыкі, статыстыцы. Таксама, добра ведаючы замежныя мовы, ён перакладаў навуковыя кнігі і артыкулы з уласнай рэдакцыяй.

Восенню 1925 года Аляксандр Круталевіч пачаў працаваць у Беларускім дзяржаўным універсітэце на пасадзе асістэнта кафедры методыкі матэматыкі педагагічнага факультэта. Праз два гады стаў дацэнтам кафедры. У БДУ Круталевіч працаваў да пачатку 1932 года, калі перайшоў у Беларускі дзяржаўны энергетычны інстытут. У той час ён працаваў і ў Беларускім аўтадарожным вучэбным камбінаце.

Дакладных звестак пра некалькі наступных гадоў жыцця Аляксандра Круталевіча пакуль няма. Напэўна, як мінімум да 1934 года ён заставаўся ў Мінску. Дзмітрый Дзятко пісаў, што ў 1930-х Круталевіч верагодна узначальваў кафедру матэматыкі ў Бухарскім інстытуце, але крыніцу гэтай інфармацыі не прывёў.

14 снежня 1936 года Аляксандр Круталевіч быў арыштаваны. 1 лістапада 1937 года ўнесены ў расстрэльны спіс, зацверджаны Сталіным і Молатавым, 24 лістапада таго ж года расстраляны ў Мінску.

Па спасылцы ( https://telegra.ph/Skany-dakumenta%D1%9E-yak%D1%96ya-tychacca-zhyccya-Alyaksandra-Krutalev%D1%96cha-04-03 ) можна азнаёміцца са сканамі дакументаў, якія тычацца жыцця Аляксандра Круталевіча.

Шашкі

Навучыў гуляць Аляксандра ў шашкі, напэўна, бацька, які па ўспамінах Аркадзя Ракітніцкага быў адным з удзельнікаў шашачных баталій на Лібава-Роменскай чыгунцы ў Мінску ў дарэвалюцыйны час. Гуляў Круталевіч няблага, хаця і не на такім узроўні, як яго брат Барыс ( https://telegra.ph/Barys-Krutalev%D1%96ch-tvorchaya-spadchyna-02-21 ), першы беларускі шашачны майстар. Аляксандр стаў сярэбраным прызёрам першага чэмпіянату Мінска ( https://telegra.ph/100-gado%D1%9E-tamu-pacha%D1%9Esya-pershy-chehmp%D1%96yanat-M%D1%96nska-pa-shashkah-12-15 ), што закончыўся вясной 1923 года. Браты Круталевічы былі персанальна запрошаны ў першы чэмпіянат СССР па рускіх шашках, які адбыўся з 26 жніўня па 9 верасня 1924 года ў Маскве. Аляксандр стаў 14-м з 20 удзельнікаў і атрымаў першую катэгорыю – наступную пасля майстра (разрад «кандыдат у майстры спорту» ў шашках увялі толькі ў 1938 годзе). Нягледзячы на не вельмі высокае месца, ён зрабіў па адной нічыёй у партыях з Мядковым і Кукуевым, якія занялі першае і другое месцы адпаведна.

У чэрвені 1925 года ў Мінску праходзіў першы чэмпіянат Беларусі. Аляксандр Круталевіч няўдала ў ім стартаваў і выбыў. Пасля заканчэння турніру ён выклікаў на матч пераможцу Іллю Гардона, але прайграў яму з лікам +4 –6. Праз некалькі месяцаў Круталевіч прыняў удзел у другім першынстве Савецкага Саюза, дзе заняў 22-е месца.

Удзельнікі ІІ чэмпіянату СССР. Аляксандр Круталевіч сядзіць крайні справа ў другім шэрагу з кіем і канацье

Пасля гэтага ў сур’ёзных спаборніцтвах за дошкай Круталевіч ужо не гуляў, але працягнуў удзельнічаць у турнірах па перапісцы, дзе ён быў адным з мацнейшых савецкіх ігракоў 1920-х гадоў. Круталевіч перамог (разам з П. Слёзкіным) у першым у СССР турніры па перапісцы, арганізаваным С. Голубевым пры маскоўскім часопісе «Красная Нива» (1924-1925 гг.), а ў першым турніры часопіса «64» падзяліў трэцяе месца (1925-1927 гг.). Таксама трэцім ён стаў у другім турніры, арганізаваным С. Голубевым (1925-1928 гг.). У другой палове 1930 года прайшоў суперматч (у кожнай камандзе было па 75 чалавек) па перапісцы РСФСР – БССР – УССР. Круталевіч быў другім нумарам беларускай зборнай і набраў паўачка ў дзвюх партыях з ураджэнцам Гомеля маскоўскім майстрам Барысам Міроціным ( https://telegra.ph/Belarusk%D1%96ya-scezhk%D1%96-Barysa-M%D1%96roc%D1%96na-12-26 ).

Восенню 1924 года Аляксандр Круталевіч увайшоў у склад Усебеларускай шахматна-шашачнай секцыі, дзе адказваў за шашкі. Такім чынам, ён быў першым кіраўніком беларускіх шашак. У тыя гады Круталевіч няспынна займаўся развіццём і папулярызацыяй шашачнай гульні ў Мінску: вёў гурткі, арганізоўваў турніры і шашачныя вечары ў рабочых клубах, даваў сеансы адначасовай гульні. У тым ліку ва ўстановах, дзе ён сам працаваў. Так, Круталевіч арганізаваў гурткі пры 4-й школе (у канцы 1924 года – імаверна, гэта першы школьны гурток у Беларусі) і ў «Кутку навукоўцаў» у Доме працаўнікоў асветы, праводзіў турніры сярод слухачоў Белпедтэхнікума, вёў тэарэтычныя заняткі і даваў сеансы на агульнаадукацыйных курсах.

Таксама Круталевіч рэдагаваў шашачныя аддзелы як мінімум у чатырох беларускіх выданнях: газеце «Савецкая Беларусь» з 1923 па 1926 гады (падрабязней пра гэты аддзел можна пачытаць тут) ( https://telegra.ph/100-gado%D1%9E-tamu-%D1%9E-gazece-Saveckaya-Belarus-adkry%D1%9Esya-pershy-belarusk%D1%96-shashachny-addzel-01-13 ), літаратурным дадатку да газеты «Звезда» (№№ 2/3 і 4/5 1923 г.), бюлетэні Вышэйшага Савета фізічнай культуры Беларусі (№ 1/2 1925 г.) і часопісе «Фізкультурнік» (№ 7 1926 г.). У іх ён даваў шмат партый, эцюдаў, задач, канцовак і навінаў шашачнага жыцця Беларусі.

А першы свой шашачны аддзел Круталевіч пачаў весці яшчэ ў верасні 1915 года ў петраградскім студэнцкім часопісе «Вешние воды» падчас вучобы ў Маскоўскім універсітэце. Пакуль удалося знайсці толькі першы выпуск аддзела, эпіграфам да якога Круталевіч абраў радкі з паэмы Адама Міцкевіча «Шашкі» («Warcaby»).

У пачатку 1930-х гадоў Аляксандр Круталевіч адыходзіць ад шашачнай дзейнасці. Апошняя знойдзеная згадка пра яго ў беларускіх газетах адносіцца да 1934 года, калі Круталевіч па выніках турніру асветнікаў быў дапушчаны ў чэмпіянат Беларусі, але ўдзелу ў ім не прыняў.

Аляксандр Круталевіч сабраў каштоўную шашачную бібліятэку, у якой былі рэдкія выданні 19-га стагоддзя. Хутчэй за ўсё, уключала яна і шашачныя распрацоўкі і творы братоў Круталевічаў, табліцы турніраў і фатаграфіі. Пасля арышту ў 1936 годзе жонка Аляксандра Прохаравіча перадала яе сваяку мужа Аркадзю Ракітніцкаму. Мінскі шашыст Барыс Абрамаў згадваў ( https://telegra.ph/Vospominaniya-ob-Arkadii-Rokitnickom-03-07 ), што гэтая бібліятэка ў апошнія гады жыцця Ракітніцкага была выкінута на сметнік падчас канфлікту з гаспадыняй кватэры, пакой у якой ён здымаў.

Па спасылцы ( https://draughtsworld.com/export/0pxlvd5q/index.htm ) – усе знойдзеныя на сёння партыі Аляксандра Круталевіча, многія з якіх ён пракаментаваў (не ўпэўнены, што ўсе партыі з Н.Н. былі насамрэч згуляны. Мяркую, такі прыём Круталевіч часам выкарыстоўваў, каб распавесці чытачам пра дэбютныя варыянты). Таксама вядомы два канчаткі партый і адзін эцюд А. Круталевіча.

Канчатак партыі, «Савецкая Беларусь», 1923 год № 256

1. bc5 ed6 (1. … bc7 2. cd6 ec5 3. ge7 fd2 4. he1 x) 2. ge7 db4 (2. … dd2 3. cd6 df6 4. de5 fd4 5. de7 x) 3. ed6 df6 4. hg5 hf4 5. de7 fd6 6. ha3 hg3 7. de5 gh2 8. gf8 x

Канчатак партыі Круталевіч А. – Кулічыхін А. (І турнір па перапісцы часопіса «64», 1925-1927 гг.), «64. Шахматы и шашки в рабочем клубе», 1930 год № 12

1. de5! (размен тры на тры прыводзіў да паражэння) 1. ... df4 (тое самае і на 1. … fd4) 2. ef2 ac3 3. fg3 =

Эцюд, «Савецкая Беларусь», 1924 год № 231

1. cd6 ee3 (1. … hf4 2. df8! x) 2. gf4 eg5 3. ed6 hc7 4. ah4 x

1. Адзнакі вучня 8-га класа Мінскай прыватнай мужчынскай гімназіі Зубакіна і Фальковіча А. Круталевіча ў 1913/14 навучальным годзе.
НГАБ, ф. 467, воп. 1, спр. 71, арк. 6-7.

2. Запіс у метрычнай кнізе маскоўскай Георгіеўскай царквы на Усполлі аб вянчанні А. Круталевіча і Н. Пракаповіч 27.04.1915 (10.05.1915).

3. Заява А. Круталевіча Камісару асветы БССР ад 05.11.1920 аб звальненні ў сувязі з адкамандзіраваннем у Цэнтральнае статыстычнае бюро (Цэнтрстатбюро) БССР.
НАРБ, ф. 42, воп. 3, спр. 10, арк. 30.

4. Пастанова Цэнтрстатбюро БССР ад 06.11.1920 аб залічэнні А. Круталевіча па пасаду статыстыка-арганізатара.
НАРБ, ф. 30, воп. 1, спр. 2, арк. 24.

5. Спіс служачых Цэнтрстатбюро БССР за 1920 год.
НАРБ, ф. 30, воп. 1, спр. 24, арк. 19-20.

6. Выпіска з пастановы Цэнтрстатбюро БССР ад 02.04.1921 аб прызначэнні А. Круталевіча намеснікам загадчыка Цэнтрстатбюро БССР.
НАРБ, ф. 30, воп. 1, спр. 61, арк. 79.

7. Анкетны ліст супрацоўніка Цэнтрстатбюро БССР А. Круталевіча, 1921 год.
НАРБ, ф. 30, воп. 1, спр. 19, арк. 1.

8. Бальная ацэнка адказных супрацоўнікаў Цэнтрстатбюро БССР, 1921 год.
НАРБ, ф. 30, воп. 1, спр. 19, арк. 1.

9. Спіс членаў навуковай камісіі па складанні і апрацоўцы беларускай тэрміналогіі пры навукова-літаратурным аддзеле Народнага камісарыята асветы Беларусі на 15.03.1921.
НАРБ, ф. 42, воп. 3, спр. 6, арк. 19.

10. Заява А. Круталевіча Народнаму камісару асветы У. Ігнатоўскаму ад 10.04.1922 аб вызваленні брата Б. Круталевіча ад платы за навучанне ў Беларускім дзяржаўным універсітэце (БДУ).
НАРБ, ф. 205, воп. 3, спр. 4255, арк. 11.

11. Асабістая картка супрацоўніка Народнага камісарыята асветы А. Круталевіча, 10.11.1922.
НАРБ, ф. 42, воп. 1, спр. 1444, арк. 23.

12. Ліст А. Круталевіча ад 20.11.1922 у абарону звольненага з 7-й семігадовай школы настаўніка геаметрыі І. Б. Пазняка.
НАРБ, ф. 42, воп. 1, спр. 139, арк. 5.

13. Спраўка ад 02.06.1924 аб тым, што Б. Круталевіч знаходзіцца на ўтрыманні брата А. Круталевіча.
НАРБ, ф. 205, воп. 3, спр. 4255, арк. 3.

14. Спраўка ад 02.06.1924 аб зарплаце А. Круталевіча ў Беларускім педагагічным тэхнікуме.
НАРБ, ф. 205, воп. 3, спр. 4255, арк. 4.

15. Спраўка ад 02.06.1924 аб зарплаце А. Круталевіча ў Інстытуце беларускай культуры.
НАРБ, ф. 205, воп. 3, спр. 4255, арк. 4а.

16. Пастанова Народнага камісарыята асветы БССР ад 02.01.1926 аб прызначэнні А. Круталевіча на пасаду асістэнта па кафедры методыкі матэматыкі педагагічнага факультэта БДУ з 01.10.1925.
НАРБ, ф. 205, воп. 3, спр. 4252, арк. 5.

17. Рэгістрацыйная анкета супрацоўніка БДУ А. Круталевіча, 1926 год.
НАРБ, ф. 205, воп. 3, спр. 4252, арк. 1.

18. Curriculum vitae супрацоўніка БДУ А. Круталевіча ад 26.02.1926.
НАРБ, ф. 205, воп. 3, спр. 4252, арк. 17.

19. Прадстаўленне прафесара Я. Сіроціна аб пераводзе на пасаду дацэнта па кафедры матэматыкі педагагічнага факультэта БДУ асістэнта гэтай жа кафедры А. Круталевіча.
НАРБ, ф. 205, воп. 3, спр. 4252, арк. 11.

20. Справаздача аб навуковай і навучальнай дзейнасьці асыстэнта фізіка-матэматычнага аддзялення педагагічнага факультэта БДУ А. Круталевіча ў 1926/1927 акадэмічным годзе.
НАРБ, ф. 205, воп. 3, спр. 4252, арк. 16.

21. Пастанова Народнага камісарыята асветы БССР ад 26.10.1927 аб прызначэнні А. Круталевіча на пасаду дацэнта кафедры матэматыкі педагагічнага факультэта БДУ з 01.10.1927.
НАРБ, ф. 205, воп. 3, спр. 4252, арк. 15.

22. Ліст Беларускага дзяржаўнага энергетычнага інстытута ў БДУ ад 18.02.1932 аб прадастаўленні працоўнага спіса А. Круталевіча.
НАРБ, ф. 205, воп. 1, спр. 469, арк. 156.

23. Адказ БДУ Беларускаму дзяржаўнаму энергетычнаму інстытуту на ліст ад 18.02.1932.
НАРБ, ф. 205, воп. 1, спр. 469, арк. 157.

24. Ліст Беларускага аўтадарожнага вучэбнага камбіната ў БДУ ад 10.03.1932 аб прадастаўленні працоўнага спіса А. Круталевіча.
НАРБ, ф. 205, воп. 1, спр. 469, арк. 154.

25. Адказ БДУ Беларускаму аўтадарожнаму вучэбнаму камбінату на ліст ад 10.03.1932.
НАРБ, ф. 205, воп. 1, спр. 469, арк. 155.

26. Расстрэльны спіс ад 01.11.1937, зацверджаны І. Сталіным і В. Молатавым.